De Universitaire Bibliotheken Leiden heeft een uitzonderlijke schenking ontvangen van twee vijftiende-eeuwse gebedenboeken. Behalve een Nederlandstalig getijdenboek uit Zwolle omvat de schenking ook een Latijns psalter, dat bedoeld was voor de dagelijkse gebedsdiensten in een klooster. De fraai verluchte handschriften zijn een schenking van het echtpaar Margriet Gosker en Ferenc Postma uit Venlo. De schenking van het Nederlandse getijdenboek en het psalterium betekent een geweldige verrijking van de omvangrijke Leidse collectie middeleeuwse handschriften. Tijdens een speciale studiemiddag op 26 april worden beide handschriften aan het publiek gepresenteerd.

Zwols getijdenboek

Het Zwolse gebedenboek stamt uit de tijd van de Moderne Devotie en bevat diverse ‘getijden’, in de vertaling van Geert Grote. Dat zijn gebeden die gelovigen op verschillende uren van de dag konden gebruiken om te bidden. De stijlkenmerken van de schitterend gekleurde decoraties en een kenmerkende schrijffout in de heiligenkalender – die ook in vergelijkbare handschriften te vinden is –  wijzen erop dat het manuscript eind vijftiende eeuw in Zwolle werd geschreven. Het boek is bewaard gebleven in zijn middeleeuwse, paneelgestempelde leren band, met een afbeelding van de pelikaan die zich in de borst pikt om haar jongen met eigen bloed te voeden, een oud Christussymbool.

Psalterium feriatum

Het tweede manuscript is een Latijns gebedenboek, een psalterium feriatum, bedoeld voor gebruik tijdens het koorgebed in een klooster. Het bevat de psalmen in de volgorde uit het Oude Testament, verdeeld over de zeven dagen van de week. In het koor van de kerk las of zong de kloostergemeenschap week in, week uit alle 150 psalmen tijdens de dagelijkse gebedsdiensten: metten, lauden, priem, terts, sext, noon, vesper en completen.

Waar het handschrift vervaardigd werd, vereist nog nadere studie. Het heeft een Zuid-Nederlandse uitstraling maar de heiligenkalender wijst naar het bisdom Utrecht. Vermoedelijk was het psalterium bestemd voor een vrouwelijke kloosterling van boven de rivieren, die leefde volgens de Regel van Augustinus: zijn feestdag is in de kalender speciaal gemarkeerd. De vroegst bekende bezitter van dit manuscript is Catharina Utenham, de laatste abdis van de norbertinessen van het klooster Koningsveld, even buiten de muren van Delft. Het klooster werd in 1572 gesloopt om een belegering door naderende Spaanse troepen te bemoeilijken. Catharina schreef voorin het psalter haar naam: ‘Dit boeck hoort toe Katarina Uutenham, Vrou van Coningvelt geweest 1583’.

Gepassioneerde verzamelaars

Bijbelwetenschapper Ferenc Postma (1945) was tot zijn emeritaat als hoogleraar verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) en tot op heden is hij fellow bij de Universiteitsbibliotheek van de VU. Dr. Margriet Gosker (1945) werkt sinds 1972 als predikant, een van de eerste vrouwelijke dominees van de Gereformeerde Kerken in Nederland. De omvangrijke Postma-Gosker-Bibliotheek bevat zeldzame en bijzondere protestantse drukken uit de vijftiende tot achttiende eeuw: academische geschriften en kerkhistorische werken, gepubliceerd door theologen aan de Academie van Franeker maar ook afkomstig uit Hongarije. Het zijn onderwerpen die Ferenc Postma, zoon van een Hongaarse moeder en een Friese vader, na aan het hart liggen.

Ruimhartige schenking

In 2012 schonk het echtpaar het eerste deel van hun collectie oude drukken aan de VU, en de rest van de collectie ging in 2022 dezelfde weg. In overleg met de VU maakten ze voor de twee middeleeuwse handgeschreven gebedenboeken een uitzondering en schonken deze aan de Universitaire Bibliotheken Leiden. Postma: ‘Het was onze uitdrukkelijke wens dat beide manuscripten voor verder wetenschappelijk onderzoek beschikbaar zouden komen. Daarvoor bood Universitaire Bibliotheken Leiden de beste mogelijkheden. In Leiden beschikt men over een grote collectie middeleeuwse handschriften en over de nodige expertise op dit gebied.’
Conservator André Bouwman is verheugd over de twee aanwinsten. “Ik ben heel blij dat deze gebedenboeken deel mogen uitmaken van onze collectie middeleeuwse handschriften. Een dergelijke ruimhartige schenking heb ik nog niet eerder meegemaakt in de ruim dertig jaar dat ik hier in de universiteitsbibliotheek werk.” Het is ook een blijk van vertrouwen in de faciliteiten die Leiden voor de bestudering van middeleeuwse manuscripten biedt aan docenten, studenten en onderzoekers, aldus Bouwman: ‘Raadpleging vindt niet alleen plaats in de leeszaal, maar ook online via onze beeldbank Digital Collections en internationale platforms als Europeana en Biblissima.’

Toegankelijkheid en studiemiddag

Het Zwols getijdenboek en het Latijns gebedenboek zijn inmiddels volledig gedigitaliseerd en online beschikbaar in Digital Collections van Universitaire Bibliotheken Leiden: getijdenboek (BPL 3769); psalterium (BPL 3770). Op 26 april worden de beide aanwinsten aan het publiek gepresenteerd, tijdens een studiemiddag gewijd aan middeleeuwse handgeschreven gebedenboeken uit de Leidse collectie.