Taal: brug of barrière? Een pleidooi voor gelijke onderwijskansen in het Koninkrijk (2)

‘Taal: Brug of barrière‘ is de titel van een boek van Juana Kibbelaar. Wij hebben toestemming van de auteur deze prikkelende tekst over onderwijstaal in de Benedenwindse eilanden als serie op Neerlandistiek te plaatsen. Het boek kan ook hier worden gedownload.

Emancipatie van het Papiaments

Het koloniale verleden behelst niet alleen de eeuwenlange slavernij en alle gevolgen vandien. Ook de negatieve bejegening van het Papiaments vormt onderdeel van dit beladen verleden. Ongeacht sociale klasse was en is het Papiaments de moedertaal voor het merendeel van de bevolking van de ABC-eilanden en vormt daarmee een belangrijk deel van de identiteit van deze eilanden. Het Papiaments is een verbindende factor voor de verschillende bevolkingsgroepen en vervult met recht de rol van nationale taal. Vanuit het koloniale bestuur bestond echter eeuwenlang diepe minachting voor deze taal. Denigrerende uitingen als een ‘barbaarsche taal’ met een ‘onverdragelijk gekakel voor het fijnere oor van den Europeaan’ voor mensen die ‘niet veel en niet diep denken gelijk de Negers’ en ‘daarenboven moet zulk eene hoogst armoedige taal ook schadelijk voor het verstand der kinderen zijn…’ getuigen van de laatdunkendheid waarmee niet alleen over het Papiaments, maar ook over zijn sprekers werd geoordeeld. Daarmee zijn die stelselmatig gekleineerd en diep gekwetst.

Vele toegewijde ambassadeurs in de samenleving hebben zich ingezet voor erkenning en ontwikkeling van het Papiaments. Deze strijd was onderdeel van de grotere emancipatiebeweging van de eilanden. Lang heeft men moeten opboksen tegen talloze vooroordelen die onder meer te maken hadden met veronderstelde linguïstische beperkingen. Het debat ging om issues als (niet-westerse) inferieure versus (westerse) superieure talen, vermeende ontoereikende grammatica en beperkte woordenschat enz. Door dergelijke vooroordelen oordeelden sommige Papiamentstaligen zelf ook negatief over hun eigen taal. Dankzij de inspanningen en het doorzettingsvermogen van velen heeft het Papiaments zich in de 20^e eeuw weten te ontworstelen aan het koloniale juk.

Vandaag de dag draagt de bevolking met trots haar eigen taal, cultuur en identiteit uit. Erkenning als officiële taal, meer status, standaardisatie, meer publicaties en introductie in het onderwijs zijn inmiddels belangrijke verworvenheden. Er worden op cultureel gebied met Papiaments mooie (internationale) prijzen gewonnen. Babyrompertjes en T-shirts met teksten als ‘Dushi’ en ‘Rilèks’ worden grif verkocht aan toeristen en eilandbewoners. Tevens verschijnen er artikelen in buitenlandse bladen over ‘die interessante Caribische taal’. Het Papiaments als taal en cultuuruiting heeft een succesvol emancipatietraject afgelegd en daar kan iedereen die het Papiaments een warm hart toedraagt trots op zijn.

Emancipatie in het onderwijs

In het dagelijkse leven op de ABC-eilanden neemt het Nederlands een minderheidspositie in. Het Nederlands is er belangrijk als bestuurstaal, in de rechtspraak en in het onderwijs. Maatschappelijk gezien is het Papiaments de belangrijkste taal en het Nederlands een vreemde taal. De rol van het Nederlands in het onderwijs is historisch gegroeid. In de koloniale tijd was het spreken van Papiaments op school verboden en werd zelfs bestraft. Onderwijs vond volledig plaats in het Nederlands, maar door de taalbarrière was er bij kinderen weinig begrip van de lessen. Decennialang zijn velen hierdoor gedupeerd. Het leidde tot onvoldoende onderwijsresultaat en achterstelling van een grote groep Papiamentstalige rijksgenoten.

Het toenmalig onderwijs was ingericht naar Nederlands model met Nederlandse lesboeken en onderwerpen die niet aansloten bij de eigen leefwereld en cultuur. In het debat wordt dat nog regelmatig ter argumentatie ingebracht, maar dat beeld is inmiddels gelukkig echt achterhaald. Want ook in het onderwijs heeft zich een emancipatieproces voltrokken. Reeds vanaf de jaren ’50 van de vorige eeuw kwamen er lesmethodes met namen als Nos Tera, Nos Patria, Bunitesa den sekura en Naturantil, waarbij kinderen vakken als aardrijkskunde, geschiedenis en biologie aangeboden kregen vanuit de Caribische context. Het updaten van toenmalige methodes naar eigentijdse maatstaven wordt evenwel mede belemmerd door de voortdurende talendiscussie.

Aan het eind van de 20^e eeuw deed het Papiaments eindelijk zijn intrede in het onderwijs; eerst als vak en daarna als instructietaal. Dat was een noodzakelijke en rechtvaardige stap voorwaarts in het emancipatieproces van de ABC-eilanden. En onomkeerbaar! Want het is ondenkbaar dat de nationale taal weer uit het onderwijs verbannen wordt zoals dat vroeger het geval was. Of de introductie van het Papiaments in het onderwijs op de juiste manier is geschied, is een andere kwestie. Met het krachtige emancipatietraject van het Papiaments als taal en cultuuruiting zijn namelijk noch de magere onderwijsresultaten, noch het talendebat verdwenen.

Wat is al bereikt

De gemeenschappelijke tendens op alle drie de eilanden is dat met name in het basisonderwijs en lagere onderwijsniveaus een groot deel van het onderwijs in het Papiaments plaatsvindt. Papiamentstalig onderwijs komt zeker tegemoet aan de behoefte van erkenning van de landstaal. Het vraagstuk van het creëren van een goed opgeleide bevolking is daarmee echter nog niet beantwoord. Hiervoor is het essentieel oog te hebben voor zowel de kracht als begrenzing van de landstaal.

Vanuit de historische context is te begrijpen dat er ook nu nog diepe gevoelens van verontwaardiging bestaan over de vernederende bejegening van de eigen taal, de povere onderwijsresultaten en de moeizame pogingen van kinderen om die vreemde taal onder de knie te krijgen. Het heeft tot op de dag van vandaag een doorwerking, want ook nu nog wordt de taalkwestie in het onderwijs grotendeels bezien vanuit het koloniale verleden.

Pioniers uit de vorige eeuw hebben een belangrijke bijdrage geleverd aan aandacht en respect voor eigen taal en cultuur. Ook hebben zij als eersten begrepen dat Papiamentstalige kinderen niet goed kunnen leren als het onderwijs doet alsof het Nederlands hun moedertaal is. Internationaal is er eveneens meer interesse en waardering gekomen voor niet-westerse talen en voor moedertalen in het onderwijs. Dankzij de vele voorvechters van erkenning van het Papiaments en pleitbezorgers voor betere onderwijskansen hebben Papiamentstalige kinderen nu ook onderwijs in hun moedertaal. Dat hebben zij bereikt.

Wat moeten we nog bereiken

In de geest van het werk van deze pioniers moeten generaties na hen ervoor waken dat de strijd voor betere onderwijskansen niet tevergeefs is geweest. Want inmiddels is de Papiamentse taal wel geëmancipeerd, maar betere onderwijskansen hebben we nog niet. Welke strijd moet in de huidige tijd geleverd worden om dat doel te bereiken? Is dat wel dezelfde strijd van toen of moet de focus worden verlegd? Na zeventig jaar is de wetenschap veel verder in het duiden van belangrijke issues bij het leren van kinderen. Dit voortschrijdend inzicht is onmisbaar om ervoor te zorgen dat Papiamentstalige kinderen in de 21^e eeuw wel gelijkwaardige onderwijskansen krijgen. En dat zal bijdragen aan de emancipatie van zowel de sprekers als de taal zelf.

Erkenning en bescherming van het Papiaments als taal en cultuuruiting blijft nadrukkelijk belangrijk voor behoud van eigen identiteit en cultuur. Daarvoor benodigde initiatieven liggen onder meer op juridisch vlak en vallen buiten de reikwijdte van deze artikelen. Verdere ontwikkeling van het Papiaments heeft echter een directe relatie met het onderwijs. Want die ontwikkeling is gebaat bij een goed opgeleide bevolking die daaraan een bijdrage kan leveren. Ondanks het succesvolle traject dat het Papiaments heeft afgelegd, is het onderwijs er helaas niet beter op geworden. Daarom gaat het volgende artikel in op de specifieke opdracht die het onderwijs heeft. Wat moet onderwijs betekenen voor kinderen?