Door Gillan Wijngaards
(student Nederlandse Taal en Cultuur, Leiden)

Ze zijn vaak een onderdeel van de top 10 grootste taalergernissen onder Nederlanders. Zinnen als Ik had zoiets van: “Nee dankjewel!” of Toen zei ik van: “Eindelijk” zijn volgens velen geen prachtige voorbeelden van de Nederlandse taal. Toch worden ze, ondanks de ergernissen, door iedereen overweldigend veel gebruikt: man en vrouw, rijk en arm, hoogopgeleid en laagopgeleid. Maar waarom? Wat is de functie van deze eigenaardige, gehate constructie? Iedereen die de zogeheten van-citaties onnodig vindt zou toch eens goed moeten opletten waarom en hoe ze eigenlijk gebruikt worden, want er zijn genoeg redenen voor het gebruik. Open daarom uw taalpuristische hart en omarm dit lelijke eendje van de Nederlandse taal.

Nog een jaar

De oorsprong van de van-citaties ligt waarschijnlijk bij de Engelse ‘I was like’– constructie.

Deze heeft zich ontwikkeld naar de ‘heb-zoiets-van’-constructie die we allemaal kennen. Het blijft echter niet bij deze ene constructie. Er bestaat ook een variant die vooral in spreektaal voorkomt, waarin een werkwoord gecombineerd wordt met het voorzetsel ‘van’. Een voorbeeld hiervan is: Toen dacht ik zo van: “Ach dat duurt nog een jaar!”. Deze kan de van-constructie genoemd worden. De twee constructies hebben naast het voorzetsel één belangrijke overeenkomst. Beiden worden namelijk gebruikt om een citaat in te leiden: ze zijn beide, zoals dat heet, quotatieven.

Bij benadering

De van-citatie wordt niet zonder reden gebruikt. Door gebruik te maken van de ‘heb-zoiets-van’-constructie laat je zien dat het gegeven citaat niet een letterlijke reproductie is van wat er echt gezegd of gedacht is. De constructie kan daarom een citaat bij benadering genoemd worden. In een zin als Ik had zoiets van: “Luister toch eens een keer naar jezelf” is het niet waarschijnlijk dat het citaat ook precies in die vorm gezegd is. Er is eerder soort een innerlijke stem aanwezig. De constructie kan dus als een verzwakker gebruikt worden. De spreker kan afstand creëren tussen hemzelf en het citaat, omdat hij minder verantwoordelijkheid neemt voor de waarheid ervan. Er is overigens wel een nieuwe ontwikkeling dat de andere van-citatie, de van-constructie, steeds meer op een ‘normale quotatief’ gaat lijken. Dat het een citaat introduceert die wél letterlijk gezegd is. Een zin als Toen vroeg ik van: “Waarom ga je nu niet mee?” verschilt niet heel veel van Toen vroeg ik: “Waarom ga je nu niet mee?.

Youtubers

De citaten die door de ‘heb-zoiets-van’-constructie geïntroduceerd wordt zijn bijna altijd emotioneel getint. Zelden komen ze neutraal voor. Op internet ben ik op zoek gegaan naar de constructie. Omdat vooral op social media websites vaak emotionele toestanden worden beschreven, lieten de resultaten niet lang op zich wachten. Opvallend is dat ze vooral negatief gebruikt worden. Twitter staat vol met (soms ietwat foutief gespelde) zinnen als: De laatste tijd heb ik echt zoiets van: “Schoool fuck jou!”. Dit citaat heeft een duidelijke negatieve emotionele lading. Er zijn overigens wel voorbeelden te vinden met een positief citaat, maar toch is de meerderheid op Twitter negatief. Twitteraars mopperen nu eenmaal graag.

De van-constructie leidt in tegenstelling tot de ‘heb-zoiets-van’-constructie lang niet altijd een emotioneel citaat in. Net zoals ik eerder heb gezegd, wordt deze variant steeds vaker als normale quotatief gebruikt, waarbij er dus niet perse een emotionele toestand centraal hoeft te staan. Op Twitter staan namelijk ook neutrale zinnen als En toen zei ze van “Oh, ze zijn youtubers”. Ook in het dagelijks taalgebruik komen deze neutrale vormen erg vaak voor. Het is opvallend dat deze zinnen wel door een toevoeging van een woordje als ‘zo’ een extra emotionele lading kunnen krijgen. De zin En toen zei ze zo van “Oh, ze zijn youtubers” lijkt een negatief oordeel te geven, veel meer dan de bovenstaande, originele zin. Misschien dat door een woordje als ‘zo’ de emotionele connotaties van de ‘heb-zoiets-van’-constructie overgenomen worden.

Spreektaal

Van-citaties komen vooral voor in spreektaal. Ze kunnen aangetroffen worden in tweets of in informele forumberichten, maar in de meeste geschreven Nederlandse teksten komt de ‘heb-zoiets-van’-constructie en vooral de van-constructie maar zelden voor. De reden hiervoor kan liggen in de onzekerheid over het citaat. In geschreven interviews of artikelen willen mensen objectief en daadkrachtig overkomen. De geloofwaardigheid van de auteur of interviewer kan flink in twijfel worden getrokken als hij alle antwoorden ‘bij benadering’ presenteert. Toch lijkt de belangrijkste oorzaak voor het vermijden van de constructies in schrijftaal de grote hoeveelheid negatieve connotaties van mensen bij de van-citaties.

Op Twitter staan de voorbeelden met van-citaties die ik vond vaak vol met spelfouten. Veel van deze tweets lijken dan ook erg op spreektaal. Dit verklaart dat de van-citaties hier vaker voorkomen dan in kranten, columns of speeches. In de tweets van beroemdheden of politici wordt er ook bijna nooit gebruik gemaakt van de ‘heb-zoiets-van’-constructie, omdat deze tweets vaak door verschillende mensen worden gecheckt. Voor het gebruik van van-citaties in schrijftaal (en ook spreektaal) lijkt dus een element van impulsiviteit nodig te zijn, wat zeker bij het gebruik van veel ‘normale’ Twitteraars past.

Lelijk eendje

De van-citaties breiden zich in het Nederlands steeds verder uit. Het aantal werkwoorden dat in een van-constructie gebruikt kan worden, blijft toenemen. Bijvoorbeeld: En m’n collega’s keken me aan van “Wtf dude”. Er lijken geen grenzen te zijn aan de mogelijkheden voor de werkwoorden. Naast de uitbreiding, wordt het voorzetsel ook steeds vaker weggelaten. Op Neerlandistiek.nl heeft Peter-Arno Coppen heeft een stuk geschreven over de ‘heb-zoiets-van’-constructie, zonder de ‘van’ (Mensen moeten zich hier niet aan ergeren, heb ik zoiets van). Daarnaast heeft Marc van Oostendorp een stukje geschreven over de uitbreiding van de functie van het werkwoord ‘hebben’ (Ik heb dat ik naar huis wil).

Door de vele functies en gebruikswijzen van de van-citaties lijkt het mij niet onwaarschijnlijk dat de constructie in de toekomst, naast een veelgebruikte, ook een geaccepteerde quotatief zal worden. De negatieve houding tegenover de constructies is vandaag de dag helaas nog te groot, maar toch denk ik dat het een kwestie van tijd is voordat de van-citaties door iedereen geaccepteerd en gewaardeerd zullen worden. Want zoals het sprookje ons leert: ‘Een lelijk eendje wordt altijd een mooie zwaan’.