Door Damian Olszewski

Mensen houden van verschillende vormen van vermaak. We doen aan sport, verzamelen postzegels, maken grapjes, lezen. Eén van de methoden om vrije tijd door te brengen tegenwoordig is om memes te bekijken.Maar was het vroeger ook zo? Konden mensen uit de Renaissance of uit de Middeleeuwen ook zulke grappige beeldjes en stripverhalen bekijken? Het antwoord is ‘ja’. In de Renaissance bestonden er namelijk zogenaamde emblemata, die in grote mate op memes leken.

De term ‘meme’ werd voor het eerst in 1976 door Richard Dawkins gebruikt (Díaz, 2013). Hij was op zoek naar een term, die het zich verspreidende idee, een herhalend concept zou kunnen beschrijven. Deze term moest alle ideeën beschrijven, die zich op een natuurlijke (bijna genetische) manier in de hersenen van de mensen verspreiden. Daarom koppelde hij twee woorden: ‘gene’ en ‘mímeme’ (Grieks) (Ibidem). Dat was echter slechts een term, die alle mogelijke populaire concepten betreft. Ik wil op internetmemes focussen. Volgens de definitie van Paul Gil gedragen internetememes zich als een virus of ziektes, maar in tegenstelling tot ziektes worden zij via het internet verspreid. Ze kunnen zowel een platvloerse, grappige betekenis hebben, als een hogere, bijna filosofische betekenis. Een internetmeme kan een fotootje met een citaat zijn, maar ook een filmpje. Memes betreffen meestal het menselijk gedrag (Gil, 2016).

Emblemata bestaan uit drie elementen: “een opschrift of motto (inscriptio in het Latijn), een afbeelding (pictura) en een bijschrift in proza of, zoals meestal het geval was, in verzen (subscriptio).” (van Groesen, s.d.) Hun oorsprong hebben ze in Italië en Frankrijk in 1531. In het begin werden ze alleen in het Latijn geschreven, wat in deze periode een lingua franca was. Vanaf ongeveer 1550 werden emblemata ook in de Nederlanden bekend en in 1601 verschijnt de eerste bundel met Nederlandstalige emblemata over liefde (Ibidem). Over de thema’s van de emblemata lezen we:

Hoewel het embleem een typisch literair product was van zestiende-eeuws Europa, gebruikten en hergebruikten de embleemschrijvers populaire middeleeuwse symbolen en allegorieën, wapenschilden en hiërogliefen. Net als ook voor andere literaire genres uit deze periode het geval was, hadden de Klassieke (dus, de Latijnse en Griekse) mythen en legendes, maar ook Bijbelse en Christelijke thema’s, een enorme invloed op de embleemliteratuur. (Ibidem)

Zoals we zien, zijn de emblemata een vorm van hulde aan de vorige eeuwen en hun cultuur, met name de klassieke oudheid. Ze zijn een mengsel van nieuwe en oude, klassieke en Renaissancistische elementen. De belangrijkste Nederlandse bundel van de Gouden Eeuw is wellicht Sinepoppen van Roemer Visscher uit 1614, waarin183 emblemata verzameld zijn (Ibidem). De werken die daarin staan, hebben meestal een moraliserende bedoeling. Dit is nog een van de kenmerken van emblemata (en waarschijnlijk het meest belangrijke) – ze komen overeen met de Renaissancistische term ‘utile dulci’ (‘lering en vermaak’) (Ibidem).

Na deze beknopte definitie van emblemata, wil ik op de vergelijking tussen emblemata en internetmemes focussen. Ik zal verschillende aspecten van deze twee tekstvormen naast elkaar zetten.

De eerste kwestie is natuurlijk de vorm, die hetzelfde blijkt te zijn. Beide tekstvormen zijn door drie elementen gecreëerd. Zoals eerder vermeld, bestaan beide tekstvormen uit een afbeeldingof fotootje en een motto of een tekst. Deze twee elementen zijn het humoristische duo om de lezer te ontspannen. Hetderde element laat het verschil zien tussen emblemata en internetmemes. Bij emblemata is het een commentaar onder het plaatjedat de kern ervan uitlegt. Een tegenhanger ervan in een internetmeme is de commentaarsectie naast of onder het plaatje. Het verschil hier is dat dat commentaar niet altijd moet bestaan. Af en toe zijn de tekst en een plaatje eigenlijk wel duidelijk genoeg. Bovendien is het commentaar onder de internetmeme vaak door de lezer toegevoegd en niet door de auteur (bijvoorbeeld hier: <https://9gag.com/gag/awnL8mW>). Beide tekstvormen hebben ook nog een titel, die vaak iets belangrijksbij het plaatje met een tekst toegevoegd. De cultuur van mememaken heeft ook specifieke regels voor gebruik van de plaatjes. Voor bepaalde situaties of variaties van een motto moet er een bepaald plaatje gebruikt worden (informatie daarover kan hier gevonden worden: http://knowyourmeme.com/). Bij emblemata zien we zulke regels niet, omdat een afbeelding gecreëerd is voor een specifieke tekst (of de tekst voor een al bestaande afbeelding, wat het geval bij Roemer Visscher is), hoewel veel ideeën door embleemschrijvers werden ontleend aan hun voorgangers, bijvoorbeeld aan Alciato.

Het tweede aspect is de vorm van de taal. Emblemata zijn meestal in het Latijn (lingua franca van de 16^de eeuw) en later ook in de volkstalen geschreven. Internetmemes worden ook nu meestal in de lingua franca geschreven – in het Engels. Als we op een internetpagina met memes kijken, komen we wel internetmemes in een volkstaal tegen, maar de overheersing van de Engelse memes is ontegenzeggelijk. Hier zien we dus een overeenkomst tussen emblemata en internetmemes.

Beide tekstvormen waren (of worden nog steeds) als een middel gebruikt om de tijd door te brengen. Het doel van emblemata was om door woordspelletjes een moraliserende boodschap te communiceren (Ibidem). In het geval van internetmemes is het eigenlijk anders. Hun bedoeling is natuurlijk ook om te ontspannen, maar de humor, die daar gevonden kan worden, is niet altijd ‘hoge’ en ‘moraliserende’ humor, maar een ‘lagere’ variant erop. De auteur van een internetmeme wilt allereerst de lezer vermaken. Het moraliserende element is niet noodzakelijkin dit geval.

Zowel internetmemes als emblemata betreffen meestal onderwerpen, die voor een specifiek publiek bedoeld zijn. In het geval van emblemata moet de lezer ervaring met verschillende motto’s en spreekwoorden hebben, maar ook met enkele onderwerpen zoals de liefde om een tekst succesvolte ontcijferen. Bij het lezen van internetmemes moet de lezer ook iets weten. Meestal gaan ze over de popcultuur en nieuws uit de hele wereld, omdat dat het meest populaire element van ons cultureleleven is. Volgens de definitie van R. Dawkins is een kenmerk van een meme dat hij snel verspreid en populair wordt dankzij zijnculturele universaliteit (Díaz, 2013). Zowel internetmemes als emblemata zijn gebaseerd op alledaagse situaties, zodat het makkelijker is voor de lezer om ze te begrijpen. Hier zien we dus, dat beide tekstvormen van de lezer een bepaalde kennis van de populaire cultuurelementen vereisen.

Tot slot de vorm van de publicatievorm van beide tekstvormen. Emblemata konden we vroeger meestal alleen in gedrukte bundels vinden (van Groesen, s.d.), omdat dit de makkelijkste methode was in deze periode om een tekst te verspreiden. Tegenwoordig kunnen we verschillende emblemata op internetpagina’s (bijvoorbeeld: http://emblems.let.uu.nl/) vinden. Het spreekt voor zich in het geval van de ontspannende teksten, dat de auteurs de snelste en makkelijkste methode wilden kiezen om ze te verspreiden. Hetzelfde gebeurt met de internetmemes, die meestal door middel van het internetverspreid worden. Het internet is een uitstekend middel om informatie uit te wisselen – ook de populaire cultuurelementen, zoals internememes. Meestal zijn internetmemes in een soort internetbundels verzameld. Dit zijn speciale internetpagina’s, die internetmemes verzamelen (vaak is dat ook een plaats, waar memes ontstaan), bijvoorbeeld 9gag (Veel auteurs, 9gag.com), of die geschiedenis van bepaalde internetmemes definiëren, bijvoorbeeld KnowYourMeme (Kim, s.d.).

Concluderend kan ik zeggen, dat het onderwerp eigenlijk te omvangrijk is om alle criteria van de vergelijking te behandelen. Dit onderwerp kan een thema voor een hele scriptie zijn, wat wel af en toe gebeurt. Internetmemes en emblemata hebben zeker veel overeenkomsten, maar ook enkele verschillen. Volgens mij kan een embleem echter een voorvader van de internetmemes genoemd worden.

Bibliografie:

Díaz, C.M.C. (2013), “Defining and characterizing the concept of Internet Meme”, CES Psicología 6, afl. 2, (geraadgepleegd op 8 april 2017).

Gil, P. (2016), “What is a ‘Meme’?”, lifewire.com,(geraadgepleegd op 8 april 2017).

Kim, B. (red.), KnowYourMeme, (geraadgepleegd op 8 april 2017).

Van Groesen, M. (s.d.), Roemer Visscher, Sinepoppen, Emblems,  (geraadgepleegd op 8 april 2017).

9gag, (geraadgepleegd op 8 april 2017).