Door Jan de Putter

“Heeft iemand de oorspronkelijke versie gelezen?”, vroeg Matthijs van Nieuwkerk in De wereld draait door, toen in november De schelmenstreken van Reinaert de Vos verkozen werd tot boek van de maand. Tot zijn schande moest hij bekennen dat, hoewel hij Nederlands gestudeerd had en hij over Van den vos Reynaerde examen had gedaan, het verhaal helemaal weggezakt was. Voor zulke mensen, – en daar hoort blijkens de reacties het hele boekenpanel van DWDD toe – is de fantastische bewerking van Koos Meinderts, waarvoor maar liefst 20 verschillende illustratoren 19 prenten gemaakt hebben. Fantastisch niet in de laatste plaats omdat het boek door de prenten en de tekst de fantasie weet te prikkelen van groot en klein.

Reinaert is een valsspeler. Hij speelt vals bij monopoly, mens-erger-je-niet en stelt voor om een spelletje ‘levend’ ganzenbord te spelen. Reinaert weet zich toegang te verschaffen tot de slaapkamer van de wolvin door zich voor te doen als een vertegenwoordiger in naaimachines. Ik was al ver de kinderleeftijd voorbij toen ik begreep waarom het gehucht Driewegen bij Terneuzen ook wel het Naaikussen genoemd werd. De prent van de ontucht met Hersint herinnerde mij trouwens sterk aan de middeleeuwse miniatuur waarop Reynaert het credo leert aan Cuwaert de Haas.

Deze passage is in de bewerking van Koos Meinderts gesneuveld. Hij heeft het middeleeuwse verhaal aanzienlijk bekort. Alleen in het colofon is te lezen dat De schelmenstreken van Reinaert de Vos een bewerking is van een Middelnederlands verhaal. De passages die exegeten de meeste hoofdbrekens kosten, heeft hij meestal overgeslagen. Er bestaat onder onderzoekers geen consensus over de interpretatie van het slot. In Meinderts’ bewerking willen de mishandelde Bruun de Beer en Isegrijn de Wolf zich pas met koning Nobel, nadat de vorst een grote som geld heeft beloofd en hun toestaat om de vos “straffeloos” te vermoorden. De suggestie dat aan het einde het recht met voeten getreden wordt, lijkt mij naar middeleeuwse opvattingen onjuist. Verzoeningen na verminkingen gingen gepaard met het betalen van een grote som geld en elke vrije man had in de middeleeuwen het recht om wraak te nemen voor aangedaan onrecht. Zo gezien is het slot in overeenstemming met het middeleeuwse vigerende recht. (hier)  Er zijn echter ook onderzoekers die menen dat in het slot recht moet wijken voor macht. (voor de discussie en de stand van het onderzoek (klik hier en hier)

Een enkele maal slaat Koos Meinderts de plank mis, zoals wanneer gesproken wordt over ‘een verzegelde brief’, terwijl het volgens de middeleeuwse tekst gaat om een gezegelde brief en de prent in het boek ook een (tweede) gezegelde brief laat zien, waaraan het zegel van de koning hangt. Onbegrijpelijk is het dat Reynaert op bedevaart moet gaan omdat hij een priester verkocht had aan de duivel. Wat moet ik me daar bij voorstellen? Dat zijn kleinigheden in een tekst die bol staat van geestige vondsten. “Hanengeschrei” is door de allusie op een steeg in Utrecht mijn favoriete vondst.

Matthijs van Nieuwkerk vroeg zich af hoe deze bewerking zich tot het oorspronkelijke verhaal verhoudt. Blijkens receptiegetuigenissen diende het oorspronkelijke verhaal als een soort initiatie in de volwassen wereld. Op het schutblad van een van de overgeleverde handschriften staat een gedichtje in een Ripuarisch dialect: “Zoon, uit dit boek kan je leren hoe je moet leven met ere, iedereen moet het kennen, het heet Reynaert”. Een adellijke jongen uit de veertiende eeuw leerde er dus uit hoe hij zich eervol moest gedragen, zodat anderen hem niet te schande zouden maken. De middeleeuwse Reynaert gaat over een wereld waarin alleen nog maar de contouren van de moderne staat te zien waren. Het woord corruptie verschijnt pas in de tweede helft van de vijftiende eeuw in de bronnen, op het zelfde moment dat een ambtelijke bureaucratie zich ontwikkelde.

Ik heb sterk het gevoel dat moderne ideeën over een disfunctionerende overheid op de middeleeuwen worden geprojecteerd. In bewerkingen als die van Koos Meinderts fungeert het rijk van koning Nobel als het corrupte tegenbeeld van de moderne rechtsstaat. Van den vos Reynaerde is voor velen van ons het schoolvoorbeeld van een ‘tijdloos verhaal’ over ‘middeleeuwse toestanden’. Een klassiek verhaal krijgt zo zijn kracht door culturele toe-eigening: de betekenis van een oude tekst wordt aangepast aan de eigen tijd.

Koos Meinderts stelt in zijn bewerking thema’s als recht en rechtvaardigheid aan de orde. Waarom zou Reinaert moeten hangen voor het eten van kippetjes, als Tibeert muizen eet en de wolf Isegrijn jaagt op grote dieren. Wat is eerlijk? Wat is wijsheid? En wat is recht? Op de fraaie prent van Harmen van Straaten waar het proces tegen Reinaert is afgebeeld, staat in kleine lettertjes omgekeerd te lezen de nogal onmiddeleeuwse gedachte “Truth isn’t truth’. De rechtspraak van koning Nobel lijkt op de keper beschouwd het recht van de sterkste. Bij het boekenpanel van DWDD ging de sympathie dan ook uit naar de sluwe vos die op slinkse wijze wist te ontsnappen aan de strop. Reynaert is slecht, maar hij moet het zijn omdat hij leeft in een onrechtvaardige wereld. Dit boek bevat terecht de waarschuwing dat het ernstige schade aan de tere kinderziel kan toebrengen, maar brengt de jeugdige lezer precies als het middeleeuwse verhaal wat levenswijsheid bij. Al is die wel van deze tijd.

Koos Meinderts (bewerker), De schelmensteken van Reynaert de Vos. Hoorn: Hoogland en Van Klaveren, 2018,. Bestelinformatie bij de uitgever.