Door Peter-Alexander Kerkhof en Laura Bruno
Op een zestiende-eeuwse landkaart van Frankrijk, getiteld La Franza en uitgegeven door Donato Bertelli in Venetië (actief als uitgever van 1558 tot 1623), vinden we in het uiterste noorden van het in kaart gebrachte gebied een middeleeuws aandoende weergave van wat de Habsburgse Nederlanden moet voorstellen. Op dit gedeelte van de kaart zijn tevens een dertigtal Nederlandse en Belgische plaatsnamen ingetekend.
De La Franza kaart wordt bewaard in de Bibliothèque nationale de France en is geïnventariseerd onder département Cartes et Plans (GE C-24710). De titel La Franza bevindt zich in een geïllustreerd decoratief lint boven de kaart. Op basis van het onderschrift in Venetia apresso Donato Bertellj segno dell S. Marco noemt de catalogus van de BNF Donato Bertelli de éditeur commercial en niet deauteur van de kaart. Nu kwam het wel vaker voor dat zestiende-eeuwse kaarten auteurloos gedrukt werden (vaak gekopieerd van een oudere bronkaart die eveneens auteurloos was), maar meer onderzoek naar de herkomst van de kaart is gewenst en kan misschien meer feiten boven water halen. Een korte verkennende blik door vergelijkbare zestiende-eeuwse kaarten heeft in ieder geval nog geen bron opgeleverd.
De kaart zelf is een wonderlijk ding. Het zuiden van Frankrijk lijkt het meest nauwkeurig afgebeeld te zijn. Het noorden van Frankrijk is zeer vervormd en loopt spits naar het noordoosten toe. Vrijwel alle stedennamen in de Lage Landen zijn op een geografisch zeer onnauwkeurige of soms zelfs ronduit incorrecte plaats ingetekend. Zo ligt Amersfoort volgens de kaart westelijker dan Amsterdam. Opvallend is ook dat sommige van de genoemde steden vanuit een modern perspectief niet zeer belangwekkend zijn, bv. Elborg = Elburg, Aldembusc = Oudenbosch, Vlst =Hulst. Deze kleinere plaatsen waren waarschijnlijk wel goed per schip of rivieraak te bereizen. Het is daarom voorstelbaar dat de informant die de plaatsnamen aan de cartograaf berichtte om onduidelijke redenen juist deze plaatsen bezocht had. De cartograaf kan ze dan op basis van globale aanwijzingen van de informant (bv. Dordrecht lig aan een rivier, Zierikzee ligt op een eiland) ingetekend hebben.
De spelling is eveneens zeer wonderlijk. We moeten er waarschijnlijk van uitgaan dat ze onder invloed van een vreemde uitspraak tot stand is gekomen. Sommige plaatsnamen zijn duidelijk in Italiaanse spelling weergegeven, nl. Traietto = Utrecht, Bruggia = Brugge. Ook de waternamen zijn aangepast aan de Italiaanse taal van de cartograaf, zie bijvoorbeeld Reno voor de rivier de Rijn, Mosa voor de rivier de Maas en Lisa voor de Leie. Andere spellingskeuzes zijn ontegenzeggelijk Frans, waaronder <ald> in Aldembusc = Oudenbosch, de <q> in Dordraq = Dordrecht en de <gu> spelling in Guanto = Gent.
Vooral het wegvallen van klanken in sequenties van meerdere opeenvolgende consonanten is instructief, bv. Austerdame < Amsterdam Amesuort < Amersvoort, Vost < Voorst. Dit kan veroorzaakt zijn doordat de informant Frans sprak terwijl de cartograaf dit volgens zijn Italiaanse fonologie interpreteerde. Een Franse informant zou ook verklaren waarom in Vlaanderen en het zuiden van Nederland soms de Franse naamsvormen zijn ingetekend, bv. Maline = Mechelen, Balduc = Den Bosch. Ook de begin /h/ wordt op z’n Frans weggelaten of hypercorrect ingevoegd, bv. Vlst = Hulst, S. Homero = Sint-Omaars. We moeten ons echter wel bedenken dat dit verschijnsel gedeeld wordt door het Frans en het Italiaans.
Interessant is tevens dat de plaatsnaam Sluis naar het Italiaanse chiusa vertaald is. Hier heeft waarschijnlijk dan een Franse vorm *Escluse tussen gezeten. Merk ook de curieuze vorm Ippa voor Ieper op, waar de Franse informant waarschijnlijk [i:pʁə] heeft gezegd. De cartograaf moet dan de schwa en de gutturale /r/ van het Frans gemist hebben om vervolgens bij een Italiaanse vorm Ippa uit te komen. Een soortgelijk scenario kan voorgesteld worden voor de vorm liede die, wanneer ze gebaseerd is op een Franse uitspraak [lɛ:dən] voor Leiden, van een Italiaanse diftong in beklemtoonde lettergreep voorzien kan zijn.
Als deze interpretatie de juiste is moeten we uitgaan van drie verschillende stappen in de transmissie: Franse interpretatie van Nederlandse brontaal > Italiaanse interpretatie van Franse uitspraak > Italiaans-Franse spelling op basis van de Franse uitspraak. In deze laatste fase kon een Franse vorm alsnog van een Italiaanse uitgang voorzien worden, bv. lovaina voor Louvain (= Leuven).
Het moge duidelijk zijn dat dit verkennende artikeltje niet beoogt om alles rond de Nederlandse plaatsnamen in de kaart op te helderen. Ons overzicht van identificaties is niet compleet en er zijn nog veel naamsvormen die ons duister zijn. Ons doel is enkel collega-neerlandisten bekend te maken met de Nederlandse plaatsnamen op deze kaart. Wellicht dat iemand met affiniteit voor zestiende-eeuwse kaarten het onderzoek voort kan zetten. Een uitputtend overzicht van de spelling van de Franse en Bretonse namen kan bovendien meer van de systematiek in de taaltransmissie tussen Franse informant en Italiaanse cartograaf boven water halen. We hopen in ieder geval duidelijk gemaakt te hebben dat deze kaart nog een aantal mooie taalkundige raadsels herbergt die de moeite van het ontcijferen waard zijn.
Ik lees voor Balduc -> Bois le Duc = ‘s-Hertogenbosch
Dat Elmom voor Helmond staat, daar had ik zelf niet over getwijfeld.
Rechts staat ook nog Cleueri – zou dat misschien Kleef/Kleve kunnen zijn?
Ik lees voor Goret -> Gorct = Gorinchem ?
Gheleri = Gelre, zuidelijk van onze huidige provincie Gelderland waarvan de naam komt van het Duitse stadje Geldern dat niet op het afgebeelde kaartgedeelte staat. Ik zie aan de rand een klein stukje van het symbool voor een stad oostelijk van Venle = Venlo en daarmee lijkt me eerder Krefeld bedoeld, Geldern is noordelijk daarvan.
Vagnin voor Vianen?
Vagnin voor Wageningen?
Dank voor de reacties! Wageningen verbind ik liever met Vagenind. Vianen voor VAGNIN heb ik ook overwogen en is niet ondenkbaar, maar dan brengt een lezing door een Frans-orthografische bril of Italiaans-orthografische bril ons niet direct bij de gewenste Nederlandse donorvorm. Als Vianen correct is, moeten we misschien eerder aan een corruptie van een geschreven vorm denken
Ik zou Traietto eerder interpreteren als veritalianisering van de Latijnse naam Traiectum.
Arle kan moeilijk ‘Arlon’ zijn vanwege de locatie. Voor Aarle(-Rixtel) lijkt het te ver naar het westen, maar past al beter. Of verbastering van een andere -loo-naam? Leuk dat Remunde de lokale dialectuitspraak laat zijn (tenzij het een copieerfout voor het gebruikelijke Ruremunde is…). Het Rouisgnana ten ZO daarvan is ook raadselachtig.
Aquisgrana/Aken voor Rouisgnana? Plek klopt, typefout voor de eerste n en je bent er bijna.
De tweede Traietto… dat is dan Maastricht.
Iuliaco – Juelich
Legia – Luik
Senyron – Sint Oedenrode? Ligt tegenwoordig ten Noorden van Eindhoven
Coltrai – Kortrijk
Grauein Linque – Grevelingen (bij Duinkerke die gek genoeg lijkt te onbreken)
Bumq – is dit dan Duinkerke?
Ternerkomt – Dendermonde
Gramol – Geraardsbergen?
Inderdaad ’n boeiende kaart; ik zag ‘m gisteren al op je Twitter voorbijkomen. Nog maar wat suggesties:
– Vost / Voft lijkt inderdaad een naam als “Voorst”, “Vorst” voor te stellen, maar ik zou ook de opties “Montfoort” en zelfs “Woerden” nog openhouden.
– Voor Liede kan ook een oudere Nederlandse uitspraak van de “ei” model hebben gestaan. Een uitspraak /ɪ.ə/ is bijvoorbeeld wel beschreven voor het West-Amelands, een conservatief Hollands dialect.
– Triel kan natuurlijk een verkeerde lezing van Brielle zijn. Ter Heijde (“Terhei”) kan ook model hebben gestaan, maar dan blijft de -l onverklaard.
– Sero blijft inderdaad een raadsel, of het moet een (rare) verdraaiing van Schelde/Escaut zijn. Een patroonheilige Saint-Ro… zou ook kunnen. In Zeeland komen ook aardig wat namen beginnende met ‘s-Heer… voor, bijvoorbeeld ‘s-Heer Arendskerke; ook Serooskerke gaat op zo’n vorm terug.
– Arle kan Arlons zijn, maar eigenlijk ligt dat niet zo voor de hand. Een Brabants Aarle kan natuurlijk. Aarle-Rixtel lijkt wat onbeduidend, maar heeft wel een kasteel. Heerle bij Roosendaal (bekend van Jan Stroop) past nog wel op die locatie, maar zal voor deze kaart wel te klein zijn geweest.
Ik blijf dit graag volgen!
Was me nog niet opgevallen, dat Arle, maar nu ik ’t zie, hou ik ’t toch op Èrel (Heerle). Hij laat de H van Helmond en Hulst ook weg.
Het zou ontzettend leuk zijn als Èrel op de kaart staat (ik moest er zelf ook aan denken), maar misschien niet echt een gemakkelijk te bereizen locatie voor een Fransman. Ligt ook verwijderd van de heirbaan Breda-Bergen-op-Zoom.
Op de kaart van westelijk deel van Belgisch Brabant door Willem Jansz. Blaeu, ca. 1634 wordt de plaatsnaam aldus geschreven: Harle. Èrel ligt een kilometer bezijden de weg van Bergen op Zoom naar Breda.
https://www.maritiemdigitaal.nl/index.cfm?event=search.getdetail&id=100084977
Arle en Harle…Taalkundig zou het heel mooi zijn!
Beste Marcel Plaatsman
-Voorst lijkt me aantrekkelijk
-een Hollandse kustvorm Liede voor Leiden is een interessante gedachte
-ik dacht zelf ook aan Ter- namen voor Triel.
-opvallend bij Sero is dat er geen f. voor “rivier” voor staat, zoals wel bij Reno, Lysa en Mosa.
Dankjewel voor je reactie!
Arle voor Baarle zonder B- en Balduc voor Baarle-Hertog (Baerle-Duc) zouden wel ver van elkaar verwijderd liggen, maar met Amsterdam oostelijk van Amersfoort kan ik me er niet meer over verbazen.
Algemene Noot voor de lezer: Ik denk dat we er voor moeten waken om via associaties op vorm identificaties voor te stellen. Mijn insteek zou zijn: het moet gezien door de orthografische bril van de geograaf/cartograaf en een fonetische basis vanuit een Franse uitspraak logisch zijn. En ook wanneer we een gecorrumpeerde geschreven bron willen aannemen, moet de orthografische verwarring die de corruptie heeft veroorzaakt plausibel zijn.
Sero staat 2x op de kaart. Het lijkt zowel bij het watertje als bij een plaats te staan.
Ten zuidwesten van Dordrecht ligt wel het plaatsje Strijen dat genoemd is naar het riviertje de Striene dat ooit van Antwerpen naar het noorden liep. Dat lijkt te kloppen met de loop van het watertje. Dit betreft een situatie van voor het eind van de middeleeuwen. Het zal dan van een oudere kaart zijn overgenomen.