door Amand Berteloot

Op 1 december 2019 is een nieuwe digitale editie beschikbaar gekomen van Ogier van Denemerken / Ogier von Dänemark, vervaardigd door Amand Berteloot. Dit innovatieve editieproject van een niet-overgeleverde Middelnederlandse Karelroman heeft een al even bijzondere voorgeschiedenis.

Neder-L, de voorganger van Neerlandistiek.nl, publiceerde in 2012-2014 ‘Al Lezende in Ogier van Denemerken’, een reeks van 35 essays van de hand van Amand Berteloot over de niet overgeleverde Middelnederlandse Karelroman Ogier van Denemerken. Berteloots object van onderzoek was een Middelhoogduitse versie van de tekst in handschrift Heidelberg Cpg 363, gekopieerd in 1479.

Parallel aan deze reeks publiceerde Berteloot in afleveringen zijn Middelnederlandse reconstructie van de tekst.

De ingenieuze reconstructie is sindsdien zorgvuldig gecontroleerd en ingebed in een innovatieve digitale editie die nu voor iedereen toegankelijk is. De gereconstrueerde Middelnederlandse tekst gaat in de editie vergezeld van scans van de handschriftpagina’s, de geannoteerde transcriptie van de Middelhoogduitse tekst en een vertaling in hedendaags Duits. Ook bevat de digitale editie een uitvoerige inleiding, zowel in het Nederlands als in het Duits.

De editie is tot stand gekomen door samenwerking tussen projectleider en editeur Prof. dr. Amand Berteloot (Ostbevern, Duitsland), het Huygens ING en de Universiteitsbibliotheek Heidelberg. Berteloot is de vervaardiger van de transcriptie van de Middelhoogduitse tekst, de hertaling naar het Middelnederlands en de moderne Duitse vertaling. Dr. Klaus-Dieter Luitjens (Heide, Duitsland) werkte mee aan de Duitse vertaling van de Middelnederlandse tekst en de Duitstalige inleiding.

Het Franse chanson de geste „Ogier de Danmarche“, het verhaal van de verbitterde vete tussen Karel de Grote en zijn vazal Ogier van Denemerken, ontstond vermoedelijk tegen het einde van de 12de eeuw. De verhaalcyclus bestond hoofdzakelijk uit twee delen, de z.g. „Enfances Ogier“ en de „Chevalerie d’Ogier“. In de late 13de of vroege 14de eeuw werden beide delen in Vlaanderen in het Nederlands vertaald, en wel eerst de „Chevalerie“ („Ogiers Outheit“) en later ook de „Enfances“ („Ogiers Kintheit“). Er bleven brokstukken van drie handschriften bewaard, waarvan er twee fragmenten van de „Kintheit“ bevatten en één een stuk van de „Outheit“. Beide teksten, die waarschijnlijk nooit een codicologische eenheid hebben gevormd, kenden blijkbaar maar een geringe verspreiding en waren vermoedelijk alleen in Vlaanderen bekend.

Rond het midden van de 15de eeuw ontrukte een jonge Vlaamse dichter (Jan de Clerc ?) de  „Kintheit“ aan de vergetelheid, door het werk in een geactualiseerde versie in een kring van adellijke dames voor te dragen. Een van de aanwezigen informeerde achteraf, of er nog meer Nederlandse verhalen over Ogier beschikbaar waren, wat door de jonge dichter ontkend werd. Blijkbaar wist hij niets af van het bestaan van de oude Nederlandse versie van de „Chevalerie“. Daarop gaf de onbekende dame hem de opdracht, de overige Franse teksten voor haar in het Nederlands te vertalen. Samen met de vernieuwde versie van de „Kintheit“ vormde deze nieuwe vertaling van de „Outheit“ voor het eerst een volledige „Ogier van Denemerken“-cyclus. Nadat de jonge dichter het resultaat van zijn werk aan zijn opdrachtgeefster overhandigd had, verdween de tekst voor de tweede keer uit het beeld zonder in Vlaanderen enig spoor achter te laten. Vreemd genoeg dook hij ongeveer een kwarteeuw later weer op en wel ver weg in Heidelberg. Een centrale rol in het overleveringsproces van de tekst speelt de anonieme opdrachtgeefster, die tot nu toe niet geïdentificeerd kon worden. Ze sprak Nederlands, hield van literatuur en was vermogend genoeg om literair werk in opdracht te geven. Anderzijds was zij blijkbaar in staat om een soort brugfunctie tussen Vlaanderen en het Duitse taalgebied, i.c. Heidelberg, te vervullen. De merkwaardige overlevering van de tekst is het makkelijkst te verklaren, als men de opdrachtgeefster aan een van de hoven aan de Nederrijn positioneert. De vorsten en vorstinnen van Geldern en Kleef waren Nederlandstalig en onderhielden aantoonbaar talrijke culturele en persoonlijke relaties zowel naar Vlaanderen als naar het Duitse taalgebied toe. Feit is, dat de originele Vlaamse tekst van de „Ogier“ op het eind van de jaren zeventig van de vijftiende eeuw aan het hof van de paltsgraven in Heidelberg aan de kopiist Ludwig Flúgel toevertrouwd werd om er een afschrift van te maken. Ondanks aanzienlijke taalproblemen vervaardigde deze de kopie die vandaag als handschrift Cpg 363 in de Heidelbergse universiteitsbibliotheek wordt bewaard. Van zijn Vlaamse legger is er helaas niets overgebleven. Flúgels in 1479 voltooid afschrift is in een unieke mengeling van Middelnederlands en Middelhoogduits geschreven, die haar geheimen pas prijsgeeft, als men zich regel per regel afvraagt wat er in de legger die de kopiist voor ogen had, gestaan zou kunnen hebben. Een editie, die aan het Heidelbergse manuscript recht wil laten wedervaren, ontkomt niet aan een minutieuze reconstructie van de Vlaamse voorbeeldtekst.

Na tien jaar filologisch puzzelwerk en technische voorbereiding van de kant van de uitgever en de specialisten van Huygens ING Amsterdam kon het resultaat op het internet ter beschikking gesteld worden. De nieuwe „Ogier von Dänemark / Ogier van Denemerken“-uitgave maakt gebruik van de mogelijkheden van de moderne digitale editietechniek. Ze bevat op meer dan 3200 vrij combineerbare  schermpaginas’s naast een inleiding, een fotografische weergave en een diplomatische transcriptie van de 405 bladen van het Heidelbergse handschrift, een geannoteerde volledige reconstructie van de Middelnederlandse tekst en een moderne Duitse vertaling van de gereconstrueerde tekst. De nieuwe editie richt zich zowel tot een Duits- als een Nederlandstalig publiek en vervangt de in 2002 verschenen editie van Hilkert Weddige. Ze kwam tot stand door de samenwerking tussen het Huygens ING, de universiteitsbibliotheek Heidelberg en de projectleider en is via de websites van zowel het Huygens ING als de Heidelbergse universiteitsbibliotheek bereikbaar.  

Amand Berteloot m.m.v. Klaus-Dieter Luitjens (2019, 1 december): Ogier von Dänemark / Ogier van Denemerken. Editie van Handschrift Heidelberg, Universitätsbibliothek Cpg 363 met een reconstructie van de Middelnederlandse tekst en een vertaling in het Duits.

Editie inclusief scans van het handschrift (Nederlands en Duits): https://ogier.huygens.knaw.nl/.

Handschrift (inclusief links naar de editie): https://digi.ub.uni-heidelberg.de/diglit/cpg363.

Contact: Huygens ING (info@huygens.knaw.nl)

Foto: uitsnede handschrift, Heidelberg, Universitätsbibliothek Cpg 363​ 1r.