Door Ad Foolen

Onlangs was in de krant te lezen dat een voormalige turnster na haar sportcarrière “jarenlang een bekende verschijning in de ondeugende film- en webcamwereld” was, maar nu ook “de jarretels aan de wilgen gehangen” had. Een op z’n minst opmerkelijke en creatieve toepassing van de idiomatische constructie de lier aan de wilgen hangen. Opmerkelijk omdat dit waarschijnlijk de eerste keer is dat dit idioom toegepast is in verband met deze vorm van activiteit. Er valt hier ook niet zoveel aan de wilgen te hangen, dus in die zin is het creatief te noemen dat de journalist net het geëigende kledingstuk gevonden heeft om toepassing van de constructie op deze situatie mogelijk te maken.

Het krantenbericht was aanleiding om eens te kijken wat er in het Nederlands zoal nog meer aan de wilgen gehangen wordt. Dat artsen hun stethoscoop aan de wilgen hangen en rechters hun toga, lezen we vaak genoeg als in de krant bericht wordt over beëindiging van hun carrière. Maar zoals we zullen zien, zit er tussen stethoscopen en jarretels nog een hele wereld van attributen die aan de wilgen terecht kunnen komen. En we zullen zien dat het gebruik van dit idioom in verschillende typen ingedeeld kan worden.

De harp

Eerst ter opfrissing even wat gegevens over deze uitdrukking, ontleend aan Ton den Boon, Een lust voor het oog. En andere Bijbelse uitdrukkingen die we dagelijks gebruiken, in 2014 verschenen bij Uitgeverij Van Dale. De wending vindt z’n oorsprong in het Oude Testament, Psalm 137, waar de joden in Babylonische ballingschap hun treurnis uiten over het feit dat ze niet meer dichten en zingen en daarom hun lier maar aan de wilgen hebben gehangen: Aan de rivieren van Babel / daar zaten we treurend / en dachten aan Sion. / In de wilgen op de oever / hingen wij onze lieren. Behalve van de lier wordt in oudere Bijbelvertalingen ook wel van harp gesproken en in de zojuist geciteerde vertaling wordt in in plaats van aan de wilgen gebruikt, een variatie die je ook wel in het algemene gebruik in het Nederlands terugvindt, met toch wel een voorkeur voor aan.

De uitdrukking zit metonymisch in elkaar: het afstand doen van de lier staat metonymisch voor ophouden met de gehele activiteit, dichten en zingen, waar dat instrument een belangrijke, zo niet onmisbare rol bij speelt. Bij de latere metaforische toepassing van de uitdrukking speelt dit metonymische aspect slechts op de achtergrond een rol. De beoogde betekenis ‘ophouden met dichten/zingen’ wordt metaforisch toegepast op andere activiteiten. Dat kan een beroep of een hobby zijn, in ieder geval iets wat men gedurende langere tijd en regulier gedaan heeft. Het zou raar zijn om van jongeren die een uurtje gevoetbald hebben en het dan voor gezien houden, te zeggen dat ze de lier aan de wilgen hebben gehangen. Het stoppen van de langere activiteit kan gedwongen zijn, bv. door pensioen of een incident, of vrijwillig, bv. omdat men z’n leven over een andere boeg wil gaan gooien. In de Babylonische context is het stoppen met zingen en dichten tegen de zin van de Joden. Bij het overdrachtelijk gebruik kan die houding variëren, van tegenzin, tot neutraal tot positief, zoals we zullen zien. Een paar voorbeelden:

Gaat Robert Redford na vijftig jaar acteren de lier aan de wilgen hangen?

Het primair onderwijs is erg veranderd de afgelopen decennia: veel meer nadruk op toetsing, steeds meer administratie, slechtere pabo’s. Het blijft een prachtig vak, maar NN besluit zijn lier aan de wilgen te hangen.

Ik heb me eens laten vertellen dat de Kempense heimatschrijver Emiel van Hemeldonck op een bepaald moment de lier aan de wilgen hing ‘omdat er geen boeren meer waren’: ze hadden hem zijn thema afgepakt, hij kon dus niet meer werken!

De prikstok

Het metonymische aspect dat eigen is aan de oorspronkelijke uitdrukking kan weer opnieuw geactiveerd worden als de lier vervangen wordt door een typisch attribuut dat bij het beroep of de activiteit hoort waarop de uitdrukking toegepast wordt. Het aantal voorbeelden is hier quasi onbeperkt, zoals we al bij de jarretels, stethoscopen en toga’s gezien hebben. Dokters kunnen behalve hun stethoscoop ook hun doktersjas aan de wilgen hangen, boeren hun melkkruk of klompen, voetballers hun voetbalschoenen, keepers hun handschoenen, de scheidsrechter z’n fluit, een brandweerman z’n bluspak, een zangeres de microfoon. Nog een paar voorbeelden van dit type:

Gelukkig is Gert Jan niet de man om bij deze bereikte mijlpaal het kappersgereedschap aan de wilgen te gaan hangen. Hij gaat waarschijnlijk records breken. Want na 50 jaar knippen en scheren is het nog niet genoeg. ,,Ik ga lekker door, maar wel een aantal uurtjes minder werken.”

Kenan Sofuoglu staat voor een moeilijke beslissing; doorgaan tot aan het einde van het seizoen of meteen stoppen en per direct zijn helm aan de wilgen hangen. De vijfvoudig World Supersport kampioen is er voor zichzelf wel uit, maar de definitieve beslissing valt echter pas tijdens de volgende WorldSBK ronde in Imola.

De prikstok aan de wilgen hangen – Het was een pijnlijke keuze die ik onlangs maakte om te stoppen met mijn strijd tegen het afval in Dordrecht.

De penis

Net als de jarretels een opmerkelijke attribuut vormden, geldt dat zeker ook voor de volgende:

John uit Geldermalsen heeft aangekondigd zijn penis in 2015 definitief aan de wilgen te hangen. Dat voornemen maakte hij vandaag tijdens de schaft bekend. “Voor mij geen vrouwtjes meer”, zei John (uit Geldermalsen) naar verluidt tussen twee slokken karnemelk door. “Deze jongen heeft het er helemaal mee gehad.”

Mannen kunnen hun klok-en-hamerspel aan de wilgen hangen. De universiteit van Tottori in Japan heeft een manier ontwikkeld om menselijk sperma te kweken.

Soms wordt de metaforische status van de uitdrukking aangeduid, zoals hier:

Na 35 prachtige jaren vond Albert het tijd om de spreekwoordelijke badmuts aan de wilgen te hangen en op zoek te gaan naar een nieuwe uitdaging.

In mei 2017 heb ik besloten om de dansschoenen aan de welbekende wilgen te hangen. Vanaf dat moment ben ik me gaan richten op het verder professionaliseren van mijn presentator, dagvoorzitter, party-dj, entertainer en voice-over activiteiten.

De vierpersoons slee

Die aanduiding is soms nog specifieker door het beoogde toepassingsgebied expliciet aan de uitdrukking toe te voegen, met behoud van de lier dan weer:

Juf Gera zal dus aan het eind van het schooljaar haar onderwijskundige lier aan de wilgen hangen en binnen De Regenboog in een andere functie verder gaan.

Boeren die weer gangbaar gaan doen en hun biologische lier aan de wilgen hangen.

Zomaar een jaar in Toscane, midden tussen de olijfbomen en de cipressen, dat is waar NNs Italiaanse avonturen begonnen. Daar, in een piepklein middeleeuws dorp hing hij zijn klassieke-zangerslier aan de wilgen, daar koos hij voor het pad van het schrijven over eten en wijn.

Dat de letterlijke betekenis van aan de wilgen hangen op de achtergrond een rol blijft spelen, is m.i. hieraan te zien dat datgene wat in de plaats komt van de lier nog wel voorstelbaar moet zijn als iets wat aan de takken hangt. Bij de laatste twee voorbeelden wordt die voorstelbaarheid wellicht al op de proef gesteld, de volgende doen dat naar mijn gevoel nog sterker:

Garnalenvissers hangen boot aan de wilgen. – Garnalenvissers in Zoutkamp zetten massaal hun kotters te koop. Door de lage garnalenprijs kunnen de vissers het hoofd niet meer boven water houden.

Tijdens de Olympische Winterspelen van 2010 besloot stuurman Edwin van Calker de vierpersoons slee aan de wilgen te hangen: hij durfde de gevaarlijke afdaling niet aan.

Het gezondheidsbeleid

Bij dit laatste voorbeeld is het ook nog zo dat het niet om een definitieve beëindiging van een sportcarrière lijkt te gaan, wat voor mijn gevoel de toepassing minder gelukkig maakt. Hier kom ik later nog op terug met andere voorbeelden.

Een subtype van dit lier-vervangende gebruik zien we in voorbeelden waarbij in plaats van een attribuut een activiteit als geheel benoemd wordt:

Crisis in het gemeentebestuur van Alphen aan den Rijn. De VVD stapt uit de coalitie nadat de eigen wethouder NN zijn baan aan de wilgen hing.

Dat betekent niet dat pa en ma hun gezondheidsbeleid dan maar helemaal aan de wilgen moeten hangen.

Maar er zijn ook heel veel gebruikers die gewoon helemaal geen libido meer hebben en de seks volledig aan de wilgen hangen.

Vorig jaar besloot de 19-jarige NN uit Doesburg om haar studie geneeskunde aan de wilgen te hangen en helemaal te gaan voor haar droom: schilderen.

Het daten

Hier verdwijnt het metonymische aspect weer naar de achtergrond en komt de holistische betekenis ‘stoppen met activiteit X’ weer meer op de voorgrond.

Naast deze twee hoofdtypen (die met lier en die met vervanging daarvan door attribuut of activiteit als geheel) zien we ook nog gebruikswijzen van de uitdrukking waarbij bepaalde aspecten van de schematische betekenis genegeerd worden. Ik bespreek er hier drie, die we als type drie, vier en vijf zullen aanduiden.

Bij het derde type wordt de uitdrukking gebruikt in verband met een tijdelijke onderbreking, terwijl toch bij de oorspronkelijke typen het definitieve stoppen tot de betekenis behoorde:

Dat ik het daten voorlopig aan de wilgen heb gehangen, betekent natuurlijk niet dat de wereld om mij heen stilstaat op dit gebied.

Vorige week werden de lesboeken voor even aan de wilgen gehangen en de stoelen en tafels opzij geschoven, want het was weer tijd voor de activiteitenweek! 

Je snoezige pyjamasetje

Bij het vierde type wordt de activiteit juist voortgezet, maar een attribuut dat eerder als lastig ondervonden wordt, wordt met instemming of zelfs opgelucht verwijderd:

Ik wil mijn mondkapje aan de wilgen hangen. Weer lekker mijn kleinkinderen kunnen knuffelen. Zonder beperkingen vrienden en familie opzoeken.

Het was de Zwitserse Federale Commissie voor Hiv en Aids (EKAF) die als eerste het standpunt naar buiten bracht dat mensen met hiv en hun partners, onder voornoemde voorwaarden, het rubber aan de wilgen konden hangen.

Naakt slapen, sommigen doen het alleen tijdens broeierige zomernachten. Maar Glamour weet wel meer redenen waarom je je snoezige pyjamasetje aan de wilgen kunt hangen (of in de lade). De midden-in-de-nacht-seks-bijvoorbeeld?!

De iconische gleufhoed

Ten slotte onderscheid ik een groep, het vijfde type, waar de binding aan een activiteit niet meer duidelijk voorhanden is. In plaats van een instrumenteel attribuut bij een handeling is het een los attribuut of een zelfstandig idee of concept geworden dat opgeborgen of opgegeven wordt:

Wel of geen beha? Volgens de Franse wetenschapper Jean-Denis Rouillon kunnen we onze boezemhouders beter in de wilgen hangen.

Veel van de kritiek van feministen komt voort uit de vrees dat ik de verworven vrijheden van de tweedegolf-feministes aan de wilgen wil hangen.

Ik hanteer al-dan-niet-literatuur niet als hèt criterium om een boek te lezen, of te schrijven. Ik begrijp vooral niet wat het belang is van een dergelijk onderscheid. Alsof we van God los zullen raken als we de notie Literatuur aan de wilgen hangen.

Terwijl de laatste genoemde toepassingen (‘tijdelijke onderbreking van activiteit’, ‘doorgaan met activiteit’ en ‘object of idee los van activiteit’) voor mijn taalgevoel wel erg ver van de ‘eigenlijke’ betekenis van de uitdrukking afdwalen, wordt de grens helemaal overschreden als een product van een activiteit in het centrum komt te staan:

Moet Borsalino de hoed aan de wilgen hangen? – De fameuze Italiaanse hoedenmaker Borsalino staat op de rand van een faillissement als gevolg van een teruglopende omzet en mismanagement. Wie redt de iconische gleufhoed van de ondergang?

We kunnen concluderen dat dankzij metaforische en metonymische processen de Bijbelse uitdrukking de lier aan de wilgen hangen een grote productiviteit in het moderne Nederlands vertoont. Die productiviteit leidt tot een uitwaaiering van gebruikstypen, waarbij van de oorspronkelijke betekenis soms niet veel meer overblijft dan ‘beëindigen, opgeven, niet meer gebruiken’.

Afbeelding: Koortsboom, Jean-Pol Grandmont, Wikipedia