Ilja Leonard Pfeijffer, Alkibiades (4)

Kees Alders bespreekt in vier delen het deze zomer verschenen boek Alkibiades, door Ilja Leonard Pfeijffer.

Het blijft niet bij het vinden van parallellen alleen. Pfeijffer geeft ons in Alkibiades uiteindelijk een aantal niet mis te verstane lessen mee over het wezen en de gevaren van en voor de democratie, maar met daarnaast ook impliciet een aantal suggesties voor hoe daarmee om te gaan.

Een belangrijke les die vooral duidelijk uit de tekst spreekt: een publiek dat oordeelt in de hitte van het moment en op basis van onvoldoende en eenzijdig gepresenteerde feiten is geen goede, rechtvaardige en verstandige rechter. En al helemaal kan zo een publiek geen verstandig oordeel vormen over een rechter en zijn beslissingen. Het volk van Athene neemt in de tekst opgehitst en geëmotioneerd dan ook de ene stomme beslissing na de andere.

Daarnaast is er de les dat het feit dat het volk de macht heeft nog niet betekent dat het volk alles weet en begrijpt. Democratie geeft het volk het recht aan te geven wat de beoogde resultaten van beleid moeten zijn, maar dat betekent niet dat het ook verstandig is om het volk tevens te laten bepalen hoe die beoogde resultaten het best te bereiken zijn: dat is werk van professionals, die een bepaald vertrouwen verdienen.

De democratie functioneert (…) zolang er sprake is van een scheiding tussen de keuze van de bestemming en de verantwoordelijkheid voor de reis. De ster die de koers bepaalt wordt door alle opvarenden gezamenlijk aangewezen, waarna de vaardigste stuurman het roer in handen neemt.

Daarbij hamert Pfeijffer er middels zijn Alkibiades impliciet op hoe we ons er bewust van moeten zijn en blijven dat feiten iets fundamenteel anders zijn dan “een mening”, en daarom ook niet zomaar tegen een mening weg te strepen zouden horen te zijn. Feiten als “ook maar een mening” presenteren is een krachtige populistische truc waar we ons tegen zouden moeten wapenen. Misschien moeten we in onze postmoderne samenleving eens gaan nadenken hoe we feiten en meningen van elkaar kunnen onderscheiden, om ons zo beter tegen populisme te kunnen beschermen. Dat dat niet makkelijk is, betekent nog niet dat we het toe moeten kunnen staan dat er mensen zijn die beweren dat “sneeuw kan branden en stenen kunnen zweven”. Relativisme betekent nog niet dat er geen meetinstrumenten en consensus bestaan, en dat alle beweringen even realistisch zijn. Wetenschap is iets anders dan een mening, ook al beweren populisten anders.

Democratie gedijt bovendien selchts als de regels en procedures en instituten waarmee zij is vormgegeven gerespecteerd worden – ook al waren die in Athene destijds wezenlijk anders dan bij ons. Een procedure als het schervengericht zoals dat in Athene bestond, waarmee men op een vriendelijke manier een politicus die teveel macht naar zich toetrok kon laten vertrekken, had nut. Toen ik het boek begon te lezen dacht men nog dat we nooit van Rutte af zouden kunnen komen, en dat terwijl de verre meerderheid van de Nederlandse kiezers het toch al lang met die man geschoten had. Het is een zwakte in onze democratie dat door coalitievorming iemand die door meer mensen verafschuwd dan geliefd wordt zozeer nog een stempel op de samenleving kan blijven drukken. Zou iets als een schervengericht geen goed idee voor onze samenleving zijn?

We moeten daarbij waken voor democratische politici die een deelbelang stellen boven overkoepelend belang, en zich verdedigen door op de man te spelen in plaats van op de bal.

Democratische besluitvorming moet gebaseerd zijn op een open en eerlijke uitwisseling van argumenten. Wanneer zij plaatsvindt in een sfeer van verdachtmakingen en pogingen om tegenstanders te intimideren met aanslagen op hun goede naam, wordt zij een farce. Wanneer het persoonlijke het wint van het zakelijke en reputaties bepalender worden dan argumenten, worden politici willoze slaven van de publieke opinie en een speelbal van de emoties van het moment.

We zien in onze hedendaagse politiek helaas dat politici als bijvoorbeeld Sigrid Kaag en Frans Timmermans vooral aangepakt worden door middel van persoonlijke verdachtmakingen en karaktermoord, in plaats van dat zij het inhoudelijke weerwoord krijgen dat zij verdienen.

Wat is een groot politicus? Een werkelijk groot politicus houdt zich niet bezig met het kweken van angstgevoelens, wraakgevoelens, oproepen tot steeds draconischere maatregelen en het besmeuren van rivalen voor eigen gewin, maar geeft het volk een doel en idealen, of zoals Perikles het in het boek verwoordt:

Jij vroeg mij hoe ik erin slaag het volk tevreden te houden zonder mij al te veel aan te trekken van wat het volk wil. Ik maak de bevolking onderdeel van iets wat groter is dan zijzelf. (…) Het volk, dat zijn soms net mensen. Ze hebben dromen nodig. Ik geef hun een gemeenschappelijk ideaal dat zin geeft aan hun leven.

Tegelijkertijd hamert Pfeijffer er in Alkibiades op dat alle zwakheden, nadelen en gevaren van de democratie ook spelen in andere staatsvormen, sterker nog, dat deze in niet-democratische staatsvormen zelfs nog sterker kunnen opspelen.

De inhoud van de boodschap die Pfeijffer brengt is voor de goede verstaander overduidelijk: we moeten de democratie beschermen, en dat kan door haar regels en instituten, waarvan wij er veel meer hebben dan er destijds in Athene aanwezig waren, te verankeren, te verstevigen, eventueel uit te breiden, en vooral te allen tijde te blijven respecteren.

Omdat democratie per definitie stoelt op het collectieve oordeel van het volk, is zij onderworpen aan de turbulentie van opvliegendheid en oncontroleerbare emoties. Om de democratie naar behoren te laten functioneren is het derhalve essentieel om mechanismen in te bouwen die afstand scheppen, vertragen en gevoelens afkoelen.

Conclusie

We zouden Pfeijffers boek flink tekort doen als we het alleen maar zouden behandelen als een roman of een historisch werk. Dit boek is evenzeer een politiek statement, en mijns inziens is Pfeijffer erin geslaagd daarmee een relevant werk af te leveren.

Waar de beschouwingen in Pfeijffers vorige grote roman, Grand Hotel Europa, naar mijn mening na het dichtslaan niet al te lang beklijven en bij overdenking wellicht niet heel relevant zijn, zijn die in Alkibiades dit wel. De Oude Grieken hebben naar mijn mening Pfeijffer uitstekend geholpen om boven zichzelf uit te stijgen.

Misschien is dit niet de vakantieroman waar iedereen op zit te wachten, maar het is als verhaal en onderneming zeker geslaagd. Pfeijffer heeft hiermee een uitzonderlijk en opvallend boek geschreven, dat mijns inziens het lezen om meerdere redenen meer dan waard is.

Dit stuk verscheen eerder op de Mainzer Beobachter