In de vorige bijdragen hebben we laten zien hoe treffend de dichter van de Heliand essentiële punten uit de evangeliën kan verduidelijken, zoals onvoorwaardelijke vergeving en verlossing, en liefde, ook voor mensen die niet tot je vriendenkring behoorden. Het zijn kernpunten van het evangelie en de dichter is in staat deze over te brengen naar de wereld van de Saksische leken-elite. Dit gebeurt veelal aan de hand van voorbeelden uit de dagelijkse praktijk. Wat we in de vorige bijdrage ook duidelijk konden vaststellen is dat de dichter zo ver gaat met het inbedden van de Heliand in de maatschappelijke structuur van de negende eeuw, dat zijn verhaal soms op gespannen komt te staan met andere kernpunten uit het evangelie: eenvoud, nederigheid en dienstbaarheid. Ook is een voorbeeld besproken waarbij het beeld van nederigheid voor het heersende wereldlijke gezag door de dichter werd verdedigd door op een verkeerde manier de gebeurtenissen rond het hoofdgeld voor de leizer in te zetten. Toch is er een hoofdstuk in de Heliand waar de dichter juist uitstekend de boodschap van dienstbaarheid benadrukt doordat de Heliand zelf als rolmodel optreedt. De dichter weet de situatie zo te beschrijven dat hij precies de bedoelingen weergeeft die de evangelist Johannes voor ogen hebben gestaan. Met dit voorbeeld willen we deze reeks bijdragen afsluiten.

Het symbool van de voetwassing

Slechts in één van de vier evangeliën is sprake van de voetwassing. Dat is in het evangelie van Johannes. Op de laatste avond die Jezus met zijn discipelen doorbrengt voor zijn sterven, spreekt hij nog over een aantal essentiële onderwerpen, die de vorm hebben van een afscheidstoespraak. Een van de dingen die Hij zegt is:

• Ik geef jullie een nieuw gebod: heb elkaar lief. Zoals Ik jullie heb liefgehad, zo moeten jullie elkaar liefhebben. Aan jullie liefde voor elkaar zal iedereen zien dat jullie mijn leerlingen zijn.” (Johannes 13:34-35, geciteerd uit de vertaling van het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap, 2021)

Maar voordat Hij dit zegt heeft hij een bijzondere handeling verricht. Hij giet water in een waskom. Daarna wast hij de voeten van zijn leerlingen en droogt ze af met de doek die Hij omgeslagen had. Het was in die tijd heel gebruikelijk om de voeten te wassen voor de maaltijd. De gastheer zorgde ervoor dat er water klaarstond. Meestal werd het wassen gedaan door een slaaf van de gastheer. Jezus nu neemt de taak op zich die meestal door een slaaf wordt uitgevoerd. Hij identificeert zich met een slaaf en drukt op deze manier zijn liefde uit voor zijn leerlingen. Hij stelt zich nederig en dienstbaar op en laat zien dat niemand zich moet verheffen boven de ander. Duidelijker kan het niet gezegd worden dan met de volgende woorden, die perfect aansluiten bij wat er gebeurt in Johannes.

• “Jullie weten dat de volken onderdrukt worden door hun eigen heersers en dat hun leiders hun macht misbruiken. Zo mag het bij jullie niet gaan. Wie van jullie de belangrijkste wil zijn, moet dienaar van de anderen zijn, en wie van jullie de eerste wil zijn, moet slaaf van de anderen zijn, want ook de Mensenzoon is niet gekomen om gediend te worden, maar om te dienen en zijn leven te geven als losgeld voor velen.” (Marcus 10:42-45)

Als we nu terug gaan naar de Heliand, dan zou de verwachting kunnen zijn dat de dichter moeite heeft met deze dienende rol voor de machtigste leenheer die de Heliand is. De gebeurtenissen worden echter exact zo weergegeven als we ze bij Johannes vinden. Mogelijk heeft de dichter de bovenstaande woorden van Marcus gekend, die de betekenis van de voetwassing duiden. Echter, het betreffende hoofdstuk in Johannes geeft voldoende context om de essentie van de voetwassing te doorgronden. Jezus geeft expliciet aan dat Hij hun meester en Heer is, en dat Hij desondanks hun voeten heeft gewassen. Daarmee wilde hij aangeven dat wat Hij heeft gedaan, betekent dat de leerlingen ook elkaars voeten moeten wassen. Deze voetwassing wordt duidelijk ook als een symbool voorgesteld; het staat voor gelijkwaardigheid en de dienstbaarheid aan anderen. Het is Petrus die het ongepast vindt dat Jezus hun de voeten wast en hij maakt dat ook aan Hem duidelijk. In de Heliand krijgt hij het volgende antwoord (regels 4510-4515).

• Toen sprak daarop zijn Heer, de Heersende, tegen hem met zijn woorden: “Als jij de wil er niet voor hebt”, zei Hij, “om aan te nemen dat Ik jouw voeten was uit zo’n liefde als Ik dat ook bij deze andere mannen hier doe uit liefde, dan heb jij niet enig aandeel met Mij in het hemelrijk.”

Het hoofdstuk eindigt dan als volgt (regels 4521-4525).

• De leerlingen van Christus, de dienstlui, de mannen, dulden de dienst met geduld, alles wat hun machtige Heerser hun uit liefde deed, en Hij bedoelde daarmee een groter ding te doen voor de mensen.

In de vorige bijdrage bespraken we een aantal voorbeelden die de verschillen lieten zien tussen de teksten van de evangeliën en de Heliand. In dat verband hebben we gesuggereerd dat het geloof kan worden gezien als een plek in de tijd en ruimte. De Heliand ontstond acht eeuwen na de vier evangeliën, waarop dit evangelieharmonie is gebaseerd. Bovendien was de Heliand bedoeld voor een bevolking die was overgegaan op een heel ander geloof, terwijl Jezus woorden zijn ingebed in een eeuwenoude Joodse geloofstraditie. Maar als we praten over het symbool van de voetwassing komen Jezus en Heliand wel heel dicht bij elkaar. De dichter zegt dat met de voetwassing, een mêra thing ‘voornamer iets’ bedoeld wordt. Het gaat hier om liefde voor elkaar, waaruit ook die dienstbaarheid voor elkaar volgt. Eerder, in hoofdstuk 42, waar het gaat over de gelijkenis van de arbeiders in de wijngaard, gebruikt de dichter dezelfde woorden, mêra thing, waarna hij zijn eigen voortreffelijke uitleg geeft van de gelijkenis. Daar spelen onvoorwaardelijke vergeving en verlossing een rol, ongeacht het moment waarop men die nodig heeft in het leven. In beide hoofdstukken slaat de dichter in zijn diatessaron de spijker op de kop.