Literair vertalen doe je niet alleen. Dit was de centrale boodschap van de vijfde editie van de DCC Summer School Literair Vertalen die in juli dit jaar in Brno (Tsjechië) plaatsvond. Ruim 30 studenten Nederlands uit Centraal-Europa gingen met elkaar en docent-vertalers in gesprek over de boeiende wereld van het literair vertalen. 

Van Wenen naar ‘de voorstad van Wenen’ 

De vertaalschool wordt sinds 2016 om het jaar georganiseerd onder de vlag van DCC (Dutch Language, Literature and Culture in a Central European Context). Tot 2022 vond de cursus plaats in Wenen. Dit jaar verhuisde de zomerschool naar Brno, in Tsjechië ook wel ‘de voorstad van Wenen’ genoemd, waar hij over twee jaar opnieuw zal plaatsvinden. Daarna neemt een andere partner de fakkel over. 

Verschillende thema’s

Elke editie staat een ander thema centraal. In 2020, toen de vertaalschool volledig online verliep, was dat bijvoorbeeld Vertaling en/als adaptatie en twee jaar later Vertaling en/in het literaire veld.

Een succesvol recept

Het concept van de vertaalschool is onveranderd gebleven. In de ochtend wordt een onderwerp uitgediept in een gezamenlijk hoorcollege, gevolgd door een interactieve workshop in kleine, gemengde groepen. ‘s Middags gaan de studenten per taalgroep aan de slag met vertalingen van proza, poëzie of toneel. Aan het eind van de cursus stellen de studenten hun grootste vertaaluitdagingen aan elkaar voor tijdens een afsluitend symposium.  

Individuen en instellingen

Literaire vertalingen komen niet in een vacuüm tot stand. Naast allerlei individuen – van diplomaten tot literair agenten, van vormgevers tot recensenten – spelen verschillende instituties een rol, zoals uitgeverijen, fondsen, bibliotheken en boekenbeurzen. Dit jaar kozen we ervoor om deze actoren in het literaire vertaalveld te belichten.   

De (on)zichtbaarheid van de vertaler

Hoe (on)zichtbaar ben je als literair vertaler? Waarom staat de naam van de vertaler de ene keer wel en de andere keer niet op de omslag? Deze en andere vragen stonden centraal in de openingslezing van Marta Kostelecká (Masaryk Universiteit Brno), tevens de organisator van de zomerschool. Haar collega Veronika Horáčková gaf een woordje uitleg over het internationale vertaalproject CELA, waar overigens verschillende (voormalige) studenten van de vertaalschool aan meewerk(t)en. 

Literair vertaler worden én blijven

Vertalers hebben baat bij een goed netwerk en een gedegen kennis van de financiële mogelijkheden (en valstrikken) in de vertaalwereld. Alexa Stoicescu (Universiteit Boekarest) ging in haar college in op subsidies en gaf tal van bruikbare tips over hoe je literair vertaler kunt worden én blijven. Als vertaler ben je ook cultureel bemiddelaar. Dat kwam goed naar voren in de lezing van Orsolya Réthelyi (ELTE, Boedapest). Zij hield tevens een pleidooi om als vertaler (en onderzoeker) literaire tijdschriften te omarmen. 

AI en ethiek 

Katarzyna Tryczyńska (Universiteit Wrocław) legde prikkelende kwesties voor in haar lezing over ethiek en literair vertalen. Ook de onstuitbare ontwikkeling van machinevertaling en AI roept allerlei ethische vragen op. Bojana Budimir (Universiteit van Belgrado) liet zien hoe deze relatief nieuwe actoren steeds een grotere rol in de vertaalwereld spelen. Deze laatste lezing in de reeks nodigde uit tot reflectie over de toekomst van literair vertalen. 

Levendige discussies 

Dat de rol van literair vertalers nog niet is uitgespeeld, bleek wel uit de vele levendige discussies die tijdens de vertaalschool werden gevoerd. In verschillende taalgroepen bogen Poolse, Servische, Tsjechische/Slowaakse, Roemeense en Hongaarse studenten zich over tal van interessante vertaalkwesties. Onder begeleiding van de docenten, die ook allemaal ervaren literair vertalers zijn, vertaalden zij onder andere een fragment uit Lisa Weeda’s recente roman Dans dans revolutie. 

Vertalers zijn de beste lezers

Na een digitale auteurslezing konden de studenten vertaalproblemen rechtstreeks voorleggen aan de auteur. Uit de soms verrassende maar altijd relevante vragen die werden gesteld, bleek wat Lisa Weeda eerder al had gezegd: vertalers zijn de beste lezers. In de lezing die aan de vragenronde voorafging, praatte de Oekraïens-Nederlandse schrijfster over haar debuut Aleksandra, haar nieuwe roman Dans dans revolutie en haar samenwerking met vertalers. 

Wandelen en borrelen 

Literatuur vormde ook een onderdeel van de stadswandeling die onze gids van dienst, PhD-studente Daniela Průšová (Masaryk Universiteit), verzorgde. Zij gaf een woordje uitleg bij standbeelden en andere bezienswaardigheden in Brno en liet ons bijvoorbeeld het poëzieautomaat in Otevřená zahrada (Open tuin) en het standbeeld van de Tsjechische dichter en vertaler Jan Skácel in het park rond de burcht Špilberk zien. Ook tijdens een welkomst- en afscheidsborrel kregen de studenten volop de gelegenheid om elkaar te leren kennen en zo alvast hun netwerk uit te breiden.  

Dans dans revolutie?

Aan het eind van de zomerschool gaven de studenten per taalgroep een presentatie over de grootste uitdagingen die ze bij het vertalen van het fragment uit Dans dans revolutie en andere literaire werken waren tegengekomen. Zo leerden we dat de Poolse studenten worstelden met de titel van Weeda’s boek, terwijl de Roemeense studenten die probleemloos konden omzetten naar hun eigen moedertaal. En voor de vertaling van Engelse eigennamen kwamen studenten met heel verschillende vertaaloplossingen op de proppen. De presentaties lieten zien hoe de menselijke vertaler, die zowel de eigen context als die van de brontekst goed kent, essentieel blijft om tot een genuanceerde en “rijke” vertaling te komen. 

Een cursus voor aspirant-vertalers

Voor literair vertalers in spe is de DCC Summer School Literair Vertalen een uitstekende gelegenheid om zich onder begeleiding van ervaren en enthousiaste docent-vertalers te verdiepen in verschillende aspecten van de vertaalwereld, vertaalervaring op te doen en een netwerk uit te bouwen. We zijn dan ook ontzettend dankbaar dat we deze vertaalschool met de steun van de Taalunie, Erasmus+ (BIP) en CEEPUS kunnen realiseren en kijken alvast uit naar de volgende editie in 2026!