Een essentiële schakel in de opleiding en ontwikkeling van literair vertalers

De visietekst ‘Vertaalslag – wat is nodig voor een gezonde vertaalsector in en uit het Nederlands?’ van de Nederlandse Taalunie onderstreept het cruciale belang van de aanwas en het behoud van vertaalprofessionals. Alleen op deze manier kan worden voldaan aan de wereldwijde vraag naar vertalers in en uit het Nederlands, zeker in een tijd waarin de positie van het Nederlands, zowel intra als extra muros, onder druk staat. Dit werd eerder al benadrukt in de bijdrage PETRA-NED. Didactiek van het literair vertalen uit het Nederlands.

De afdelingen Nederlands binnen de mondiale neerlandistiek spelen in dit verband een sleutelrol, aangezien zij garant staan voor een instroom van aspirant-vertalers uit het Nederlands met kennis van taal, tekst en cultuur. Zij dragen belangrijke bouwstenen aan voor de talige competentie, de tekstcompetentie en de literair-culturele competentie, zoals gedefinieerd in het PETRA-E referentiekader. Vaak introduceren zij studenten ook voor het eerst in de transfercompetentie: het vermogen om een tekst van de ene taal en cultuur in de andere over te zetten.

Doorstroommogelijkheden voor buitenlandse studenten met Nederlands zijn echter beperkt. Dit betekent dat zij hun transfercompetentie moeten ontwikkelen via reguliere masterprogramma’s zonder Nederlands en hun taalvaardigheid moeten verbeteren door zelfstudie. Aspirant-vertalers Nederlands-Spaans zijn hiervan een goed voorbeeld. Het is voor hen vrijwel onmogelijk om binnen het reguliere onderwijs een ERK C1 voor leesvaardigheid in het Nederlands te behalen, terwijl dat een vereiste is voor de overgang naar Niveau 3 (beginnend professional) van het referentiekader. Bovendien ontbreekt er in de Spaanstalige wereld een masterprogramma (literair) vertalen waarin Nederlands-Spaans als talencombinatie wordt aangeboden. Hierdoor wordt het voor deze studenten extra moeilijk om de stap te zetten naar een professionele carrière in het literair vertalen.

Gelukkig bieden organisaties zoals de Taalunie, het Expertisecentrum Literair Vertalen, het Nederlands Letterenfonds en Flanders Literature een breed scala aan niet-reguliere opleidingsmogelijkheden. Denk hierbij aan cursussen, workshops, webinars, lezingen, en mentoraten die specifiek zijn afgestemd op literair vertalen uit het Nederlands. Zonder deze initiatieven zou het bijzonder moeilijk zijn om de continuïteit van het literair vertalen uit het Nederlands te waarborgen en nieuwe generaties vertalers voor te bereiden op een carrière in dit vakgebied. Een literair vertaler word je immers niet van de ene dag op de andere.

Wat is een mentoraat literair vertalen?

Een mentoraat literair vertalen is een persoonlijk begeleidingsprogramma waarbij een ervaren vertaler een beginnend vertaler coacht. Het is specifiek bedoeld om de stap van de lesomgeving naar de praktijk te vergemakkelijken. Binnen het PETRA-E referentiekader valt dit vaak samen met de overgang van Niveau 2 (gevorderde) naar Niveau 3 (beginnend professional). Wat mentoraten onderscheidt van reguliere opleidingen is de één-op-één aanpak tussen mentor en mentee, waarbij de nadruk ligt op praktische toepassing en maatwerk.

Mentoraten literair vertalen richten zich inhoudelijk op twee kernaspecten: het verbeteren van de kwaliteit van het literair vertalen en de professionalisering van de vertaler in spe. Een goede literair vertaler moet niet alleen een passende vertaling kunnen maken, maar ook bekend zijn met de professionele praktijk, zoals de verwachtingen en regels binnen het vakgebied. Het gaat dus om zowel ‘goed’ vertalen als een ‘goede’ vertaler zijn. Afhankelijk van de behoeften van de mentee kan er bijvoorbeeld specifieke aandacht worden besteed aan vaardigheden zoals het overbrengen van taalkundige, stilistische en culturele nuances (transfercompetentie), het gebruik van vertaaltools (heuristische competentie), het beoordelen van vertaalkeuzes (evaluatieve competentie) of het ontwikkelen van beroepsvaardigheden (professionele competentie).

Mentoraten zijn van onschatbare waarde vanwege de unieke kansen die ze bieden. Ze dragen bij aan de kwaliteitsbewaking door beginnend vertalers te helpen de subtiliteiten van literair vertalen beter te begrijpen en toe te passen, mede dankzij de gedetailleerde feedback van ervaren mentoren. Op die manier leren mentees constructief om te gaan met kritiek en voortdurend te streven naar verbetering – een onmisbare houding voor een succesvolle carrière. Daarnaast bieden mentoraten waardevolle praktijkervaring, doordat de beginnend vertalers vaak aan een concreet project werken. Dit zorgt ervoor dat zij niet alleen hun vertaalvaardigheden aanscherpen, maar ook inzicht krijgen in de werking van het literaire veld. Tot slot zijn mentoraten een uitgelezen kans om te netwerken: beginnend vertalers kunnen waardevolle connecties opbouwen in de uitgevers- en vertaalwereld, wat hun professionele ontwikkeling aanzienlijk kan bevorderen.

Hoe werkt een mentoraat literair vertalen?

Een mentoraat literair vertalen is geen gestandaardiseerd traject; elk mentoraat wordt afgestemd op de behoeften en ambities van de mentee, en de invulling kan variëren afhankelijk van de instelling die het programma aanbiedt. Zoals gezegd, biedt het niet alleen begeleiding bij het vertalen zelf, maar ook bij het ontwikkelen van zakelijke vaardigheden die essentieel zijn voor een succesvolle carrière in de literaire vertaalsector.

Om mentee te worden, moet je een selectieprocedure doorlopen. Dit omvat meestal het indienen van een motivatiebrief en een cv. Soms komt daar ook een proefvertaling bij. In de motivatiebrief leg je uit hoe het mentoraat aansluit bij je vertaalloopbaan en wat je doelen zijn. Verder wordt gekeken naar je achtergrond, zoals je opleiding en eventuele vertaalervaring. Daarnaast houden sommige organisaties rekening met de vraag naar vertalingen in jouw talencombinatie en je doorgroeimogelijkheden op de vertaalmarkt.

Mentoraten richten zich op vertalers in en uit diverse talen, afhankelijk van het programma. Kandidaten hebben doorgaans geen of slechts enkele publicaties op hun naam staan. Het mentoraat helpt hen de kloof te overbruggen tussen hun opleiding en een professionele carrière als literair vertaler.

De mentoren zijn ervaren vertalers met een bewezen staat van dienst. Zij worden geselecteerd door de organiserende instelling en soms voorgedragen door de mentee. Om een frisse blik te waarborgen, wordt meestal een mentor toegewezen die niet eerder als coach of docent van de mentee heeft gefungeerd. Dit opent de deur naar nieuwe vertaalopvattingen en werkwijzen, wat het leerproces ten goede komt. Of de mentor een vergoeding ontvangt, hangt af van het specifieke programma.

De samenwerking tussen mentor en mentee is intensief en volledig op maat. Het traject bestaat vaak uit twee kernaspecten: begeleiding bij het vertalen en het ontwikkelen van professionele vaardigheden. Tijdens het mentoraat wordt er stilgestaan bij twijfels, vragen en specifieke problemen die de mentee ervaart. Deze onderwerpen worden in overleg afgestemd, zodat het traject optimaal aansluit op de behoeften van de beginnend vertaler.

Vooraf stellen mentor en mentee een werkplan op waarin zij hun verwachtingen en doelen vastleggen. Dit werkplan biedt een structuur voor het mentoraat en maakt het mogelijk om na afloop te evalueren of de gestelde doelen zijn bereikt. Tijdens het traject houden beide partijen tussentijdse rapportages bij, en na afloop schrijven zij elk een eindverslag waarin de samenwerking wordt geëvalueerd.

De concrete uitkomst van een mentoraat literair vertalen is vaak een vertaalportfolio of een publicatie. Daarnaast biedt het traject waardevolle inzichten in de werking van de uitgeverswereld. Mentees leren hoe zij hun werk bij uitgevers onder de aandacht kunnen brengen en welke stappen nodig zijn om professioneel aan de slag te gaan. Het mentoraat is daarmee niet alleen een springplank voor de vertaalcarrière, maar ook een leertraject dat de mentee voorbereidt op alle aspecten van het vak.

Wie biedt mentoraten aan?

Er zijn diverse mentoraatsprogramma’s op het gebied van literair vertalen. Voor wie interesse heeft om als mentor of mentee deel te nemen, is het raadzaam om de beschikbare mogelijkheden binnen de eigen talencombinatie te verkennen. Voor de talencombinatie Nederlands-Spaans bespreek ik hier kort drie initiatieven waarmee ik persoonlijk bekend ben..

Het Expertisecentrum Literair Vertalen (ELV) speelt een cruciale rol in de ondersteuning en professionalisering van literair vertalers, zowel in als uit het Nederlands. Het biedt twee verschillende soorten individuele begeleidingsprogramma’s aan: professionaliseringstrajecten en mentoraten. Beide zijn gericht op beginnende vertalers die de stap willen zetten naar professioneel literair vertalen en in beide gevallen is de mentee verantwoordelijk voor het eindresultaat.

Beginnende vertalers zonder vertaalopdracht komen in aanmerking voor een professionaliseringstraject, waarbij zij de kans krijgen om onder de begeleiding van een ervaren vertaler te werken aan de vertaling van een zelfgekozen fragment van een boek, kortverhaal of reeks gedichten. Daarnaast wordt tijdens het traject ook dieper ingegaan op de zakelijke kant van het vertaalvak. Het beoogde resultaat is een portfolio ter promotie van het vertaalde werk, waarmee uitgeverijen en literaire tijdschriften kunnen worden benaderd.

Vertalers komen in aanmerking voor een mentoraat als zij een vertaalcontract hebben afgesloten met een literaire uitgever en aan het begin van hun vertaalcarrière staan. Zij worden tijdens het vertalen begeleid door een ervaren vertaler, maar het belangrijkste doel is dat de mentee de kennis die hij of zij opdoet in de loop van het mentoraat zelf bij volgende opdrachten in de praktijk brengt. Lees hier het verslag van vertaler Maarten Liebregts over zijn rol als mentor van Sarah Van Camp in de talencombinatie Japans-Nederlands.

Connecting Emerging Literary Artists (CELA) is een internationaal programma dat aankomende literair vertalers en schrijvers uit elf landen ondersteunt en al aan zijn derde editie toe is. Doel is om de diversiteit in de Europese literatuur te behouden en kleinere talen een sterkere positie te geven in het literaire landschap. Hiermee wil CELA de tekenen van ongelijkheid doorbreken en een Europees publiek over de landsgrenzen heen bereiken. Het programma richt zich op het bevorderen van interculturele samenwerking en het versterken van netwerken tussen vertalers, auteurs en uitgevers in Europa.

CELA biedt beginnende vertalers een unieke kans om niet alleen hun vertaaltechnische vaardigheden te verfijnen, maar ook inzicht te krijgen in diverse literaire tradities en markten. Het programma combineert praktijkgerichte vertaalbegeleiding met professionele ontwikkeling, waardoor mentees beter worden voorbereid op een carrière in de internationale literaire sector. De resultaten van het programma worden gepresenteerd tijdens een festivaltournee en een internationale promotiecampagne. Dit biedt niet alleen een podium voor het werk van de deelnemers, maar verruimt ook hun professionele horizon en creëert nieuwe netwerkmogelijkheden.

Tot slot is er het tweejaarlijkse mentoraatprogramma van ACE Traductores, de Spaanse vereniging van literair vertalers. Het is speciaal ontwikkeld voor beginnende literair vertalers die lid zijn van de vereniging. Het programma staat in principe open voor alle talencombinaties die binnen de ledenkring vertegenwoordigd zijn. Ervaren vertalers, met een bewezen staat van dienst van minimaal tien gepubliceerde vertalingen, begeleiden aankomende vertalers die maximaal twee vertalingen op hun naam hebben staan.

De nadruk binnen het mentoraat ligt op professionalisering en het opbouwen van een sterke basis voor een succesvolle carrière. Hierbij komen essentiële onderwerpen aan bod, zoals het pitchen van vertaalprojecten, het samenstellen van een portfolio, het onderhandelen over vertaalcontracten en het vergroten van de zichtbaarheid van de vertaler in het literaire veld.

Samen sterk

Mentoraten literair vertalen zijn een onmisbare schakel in de opleiding en ontwikkeling van literair vertalers. Zij bieden niet alleen de kans om vertaalvaardigheden te verfijnen, maar ook om een stevige basis te leggen voor een succesvolle carrière in de literaire vertaalwereld.

Laten we als studenten, docenten, literair vertalers, uitgevers en beleidsmakers samenwerken om ervoor te zorgen dat Nederlandse en Vlaamse auteurs wereldwijd direct vertaald blijven worden uit het Nederlands, en niet via een omweg uit het Engels (een zorgwekkende suggestie die ik onlangs kreeg in een blind peer-review van een collega-vertaalwetenschapper). Door gezamenlijk in te zetten op kwaliteit en professionalisering, waarborgen we de authentieke stem van onze literatuur in het internationale literaire landschap.

Ben jij een veelbelovende aspirant-literair vertaler? Overweeg een mentoraat en ontdek hoe je je vertaalvaardigheden kunt aanscherpen, je professionele netwerk kunt uitbreiden en de stap kunt zetten naar een bloeiende carrière in het literair vertalen!