Yn de Fryske literatuer falt in soad te laitsjen. Fan mylde iroany oant tragikomyske foarfallen en fan selsspot oant absurdisme. Douwe Kootstra, Doeke Sijens, Bouke Oldenhof en Babs Gezelle Meerburg ferdjippen har yn de humor yn it wurk fan Hylkje Goïnga, Trinus Riemersma, Rink van der Velde en Sipke de Schiffart hâlden dêr it ôfrûne foarjier in lêzing oer yn Kafee De Gouden Leeuw by Tresoar. Yn dit dossier fynst de teksten fan harren lêzingen.

Diel II: Doeke Sijens oer Trinus Riemersma (1938-2011)

Yn hast alle teksten fan Trinus Riemersma is wol wat fan humor werom te finen. De fraach is dan fansels wol: hat de skriuwer it sa ek bedoeld of leit it oan de lêzer? 

Nim daliks al de earste side fan Fabryk, syn alderearste boek. De haadpersoan, dy’t letter yn in psygoaze terjochte komt, doart net mear te fytsen.

Foarhinne hie ik dat ek, en rieden Sybesma en ik meiinoardel, want wy sitte op deselde ôfdieling, yn deselde ploech. Mar sûnt dy nije regeling, dat fuotgongers foarrang hawwe op de seebrapaden, haw ik it fytsen oerjûn. Ik mei net sizze dat ik my oars bot fertroude yn it ferkear, mar dat nije en ûnwennige fan dy oerstekplakken hat doe wol de doar ta dien. Ik wit noch, ik siet hûndert meter fantefoaren al te sjen oft hjir of dêr ek ien fan doel wie om oer te stekken. In kear seach ik in juffer dy’t de dyk oer woe, tocht ik. Ik bleau stean, mar it frommes rûn iiskâld fierder it trotwaar del. Ik stie foar gek, midden op de strjitte foar it seebrapaad. Hoe’t ik ek smeekjend seach nei wjerskanten, gjinien woe de dyk oer. In frachtauto remme, en swaaide by my lâns.
‘Kloatsek,’ rôp de kearel.

De beskreaune situaasje is sûnder mis komysk en Trinus hat him dêr fêst fan bewust west. Ik tink dat er it mei sin sa skreaun hat, hy soe folle faker humor brûke om in situaasje lichter te meitsjen.

Trinus hat it ferhaal ‘De skiuwer foar it doarpsbelang’ skreaun yn in perioade dat er troch syn skoallebestjoer om syn boeken op ’e hûd sitten waard. De begjinnende skriuwer út dit ferhaal komt yn inselde situaasje terjochte: de doarpsminsken snappe neat fan syn literêre oanpak. En al hoe sarkastysk Trinus syn bedoelingen ek wienen, hy hâlde syn ferhaal licht.

‘Oandacht foar De Bruin.’
‘Ik haw my oant no ta stilhâlden om’t ik net de namme hawwe wol dat ik altyd de mûle yn beide hannen haw, mar ik wol no net langer swije. Turkstra skriuwt sokssawat as soe de sneontejûn de moaiste jûn fan ‘e wike wêze, en dêr fiel ik my troch kwetst. Doe’t ús mem noch libbe sei se altyd dat de sneintejûn de moaiste jûn fan ‘e wike wie, want dan hie men twaris yn tsjerke it wurd fan God heard. Ik kin net oars sizze as mei wat Turkstra skriuwt wurdt de neitins fan ús mem troch it slyk helle.’
‘Mei ik my even ferdigenje? Ik kin mei itselde rjocht beweare dat de sneontejûn de moaiste is, want dan stiet men noch foar de snein. De ferwachting is faak moaier as de ferfolling.’
‘Dat giet yn ’t algemien wol op,’ sei Veenstra, ‘mar hjir grif net! Jo skriuwe dat jo de sneontejûn de moaiste fine om’t jo de oare moarns útsliepe kinne!’
‘Krekt! Moai sein!’ waard der roppen.
‘Ik wol ’t skrasse hear, as it sa krekt komt.’
‘Nee, Turkstra,’ sei notaris, ‘jo moatte net lilk wurde. Ik kin my begripe dat De Bruin it net aardich fynt dat jo syn ferstoarne mem nochris in skop efternei jouwe. En fierders bin ik it mei Veenstra iens dat jo de jongerein in ferkeard foarbyld jouwe mei oer dat útsliepen te skriuwen. Jo moatte in goed foarbyld jaan.’

Yn de jierren sechstich rekke Trinus yn tsjok waar mei it kristlike part fan Fryslân, dy’t him bygelyks de Gysbert Japicxpriis net gunde om ’t er sokke smoarge boeken skriuwe soe. Yn De hite simmer (1968) hat er de gek mei sokke tsjerklike minsken op o sa geastige wize. Twa froede minsken, dy’t krekt troud binne, geane foar’t earst mei-inoar op bêd.

Doe’t Gosse de jûns fan harren troudei by syn breid yn bêd stapte – hja lei al in healoerke – hie hy jitris it houliksformulier neilêzen en de Bibelteksten dêr’t nei ferwiisd waard opsocht. Jehanne lei mei de rêch nei him ta en sliepte of besocht yn ’e sliep te kommen. Gosse sei: ‘Jehanne, fanke, do moatst net sliepe, wy moatte earst noch wat oars.’

‘Bidde?’
‘Ja, dat ek. Mar wy moatte ús ek fermannichfâldigje.’
‘Moat dat no daliks al?’
‘Ja, dat hat de Heare sein. Dêr meie wy ús net foarwei wine, want dan soene wy ús oan’ e selde sûnde skuldich metisje as Onan.’
‘Oe, Onan! Nee, sis dan mar wat ‘k dwaan moat. Do bist it haad fan ’t gesin, lykas Kristus it haad fan ’e gemeente is.’
‘Just. Dyn begearte moat ta my wêze.’
‘Ja, ik begear dy ek al, Gosse. Mar wy meie dochs net begeare?’
‘Jawol, as it mar gjin ûnreine begearte is. Do soest no de klean útdwaan, Jehanne.’
‘Gosse! Nee!’
‘Ja, Jehanne, dat moat. Man en frou sille inoar tewille wêze, dat hat de Heare sels hiten yn 1 Kor. 7-3. ‘Sjoch Jo tsjinstfaam, Heare. My mei barre nei Jo wurd.’’
‘Moat alles út Gosse?’
‘It ûnderlichem allinne.’
‘Dochsto it ek, Gosse? En wat no? Wat hasto dêr foar ding?’
‘Dat is in lyts lid, dêr’t Jakobus fan sprekt. Wy moatte no tegearre bidde, want ik jou dy de bysliep.’
‘Moat ik ek bidde?’

Trinus brûkte humor doe ek al yn syn polemyske stikken, bygelyks yn Trotwaer. Dit wie syn reaksje op wylde plannen fan Josse de Haan:

As ik it artikel fan de Haan lês, dan tink ik: hy wol in wyt front foarmje en dêrmei de stêd bestoarmje, de boel tsjin ‘e grûn bruie, en op ‘e púnheappen it nije Jeruzalim stiftsje. En dan tink ik: pas op, De Haan, dat dat wyt front net in swart front wurdt, want de massa is wol waarm te krijen foar katkneppeljen, negers lynchen en joaden ferbaarnen, mar kultuer, en dan bedoel ik: Kultuer, dêr ek foar? Dêr leau ik neat fan. En ik tink ek: As de hele blinderse boel tsjin ‘e grûn leit, fynst dan noch wol genôch geve planken om ek mar in fytshok yninoar te timmerjen? Want salang as de boel stiet, liket it wat, mar o deale as jo begjinne te sanearjen.

De jierren santich wienen foar Trinus net fleurich. Syn houlik wie mislearre en syn wrâldbyld rekke dêrtroch slim fertsjustere. Soks is yn syn literêre wurk goed te fernimmen. Ek rekke er serieus ûnder de tsjoen fan de wittenskip en ek dêr wie net folle romte foar humor. Soks feroarre nei syn promoasje. Yn syn eigen tydskrift De Kul is in kostlik ferhaal te finen oer in man dy’t bewenners fan in flatgebou freget nei harren ûnderfiningen mei yochert.. Neffens de ferteller giet it hjirby mar om ‘in heel lyts faset fan de nonsjalânse fan de machthawwers tsjinoer de konsumearjende massa, dy’t slokke mei, mar net prate.’

Stel dy mar foar datst noch in hapke yoghurt neinimme silst – jimme ha bygelyks de grutte beanne mei spekfet op, mar it mei om my ek slaad wêze – en do hâldst de flesse op de kop boppe it boerd fan jimme lytse Gjetsje en dêr gliidt in slimerige, ferrotte mûs ta de hâls fan de flesse út dy’t op it boerd plopt.’
[…]
‘Mefrou, wurdt der yn jo húshâlding wolris yoghurt iten?’
‘Jawol.’
‘Hoe faak yn de wike trochinoar rekkene?’
‘Twa, trije kear, tink. Ja, de iene kear mear, de oare kear minder.’
‘Goed! Mefrou, ha jo yn dy yoghurt wolris in mûs oantroffen?’
 ‘Nee, mar wy ha ek altyd naturel.’
‘Likegoed soe dêr wolris in mûs yn sitte kinne.’
‘No, dêr ha ’k noait fan heard.’
‘Nee, mar jo heare him dan ek net, want hy is dea. Mar ek net sjoen?’
‘Nee.’
‘En ek netris tocht, hea, wêr kôgje ik no op om, dat koe wol bonkjeboel wêze?’
‘Nee.’

Trinus makke yn 1992 in soarte fan comeback yn de Fryske literatuer mei syn grutte roman De Reade Bwarre. Yn dat boek binne trije ferhaallinen werom te finen: autobiografyske stikken oer syn jeugd yn Ferwert, in ferhaal oer de gerniersfamylje De Modderklauwers en dan de ferhalen oer de ynfloed fan it Bwarrisme, ûnder mear op de Fryske Beweging. Benammen it haadstik Aldfaars erf, wy weitsje oer dy! is bysûnder komysk. It is ek slim gekoanstekkend.

Sybesma sels wie as midsiuwske ridder kommen. Hy hie in mak hynder fan syn heit-en-dys liend, dêr in dútsk lekken oerhinne smiten en sa wie er fan Tsjerkgaast nei Jorwert riden. Hy hie in buordpapieren harnas om ’e lea en in blikken helm op ’e holle. Oan wjerskanten fan it hynder bongelen swurden, skylden, knotsen, knyften, opdonders en deameppers. Sa rattele en rammele er de dyk del. De lju yn ’e doarpen mienden dat er de foarboade fan in sirkus wie, mar op har fragen antwurde er inkeld brimstich: ‘Ut ’e wei! Ut ’e wei!’ No en dan bloes er op in âld saksofoan dy’t er bewarre hie fan syn studintetiid doe’t er yn in orkestke spile hie. Dan lei it âldhynder de earen yn ’e nekke, smiet de kont omheech en draafde in hûndert meter, om dan wer yn âlde sloffende gong te fallen.
[…]
Doe stelde Jan Piebenga út, se soenen op âldtestamintyske wize inoar swarre dat se Fryslân nea ûntrou wurde soenen, mar oant har lêste snok ta stride foar dizze lytse, mar sa yndjoere stripe âld skier lân, dat altiten swier wie mar nea berne oan ’e Noardsee, dat God ta in erflik eigendom jûn hie en dat har skielik ta in lêste hûs tsjinje soe. De âlde Joaden leinen inoar de hân ûnder de ‘heupe’ sa’t yn ’e Bibel stie, mar se wisten fansels wol dat dat in bedutsen oantsjutting foar de manlikheid wie. No woe Piebenga de Joadske manier fan iedswarring net krektsa oernimme, – hy wist ek wol dat guodden dêrtroch op sûndige gedachten komme koenen –, mar hy stelde út se soenen allegear de manlikheid op ’e tafel lizze en dan, wylst se om ’e tafel stienen, inoar de earms om ’e skouders lizze en plechtich swarre: Wy Friezen sille Fryslân tsjinje mei goed en bloed oant ús lêste sike. It útstel foel yn goede ierde. Welnee, dizze mannen hienen neat op ’e Joadske kultuer tsjin – guodden fan har fersmieten de sloppe Kristus en dy healwize klucht fan sûnde en ferjouwing, mar de Joadske kultuer fan it Alde Testamint, dêr fûnen se in soad foarbyldichs yn. Wat har mar matichjes oanstie, wie dat krekt de Joaden sa’n foaroansteand plak fan God krigen hienen. Wienen altemets de Friezen net folle weardiger om mids alle folken it folk fan God neamd te wurden? Yn ’e midsiuwen wienen der ferhalen ferteld oer de tsien stammen dêr’t nei de Babyloanyske ballingskip nea wer wat fan fernommen wie, en der wie ornearre, dy tsien stammen wienen nei lang omswalkjen yn Fryslân telâne kommen. It ferhaal soe histoarysk net krekt wêze, mar it makke lykwols dúdlik dat de Friezen harsels in bysûnder plak tatochten. As der gjin Joaden west hienen, of as dy der bygelyks ris net mear wêze soenen, dan soenen de Friezen grif it earst yn ’e nominaasje komme om Gods folk neamd te wurden. Se gienen oerein en makken broeken en harnassen los, of loeken rokken en kleden omheech, al nei’t se klaaid wienen. Sedich seagen se rjocht foar har út wylst se har dingen dienen, om gjin ûnreine eagen te smiten op de 250 eigen manlikheid en noch minder op dy fan in oar. Mar Kalma koe it net litte, hy stie rjocht tsjinoer Jan Piebenga, mei syn sterke, spierde skonken, syn prachtich lid dat bêde wie yn krol swart hier. Gjin Germaanske strider seach Kalma yn him, mar in Grykske god. Hy fielde hoe’t it bloed him nei de manlikheid rûn en hy skamme him. Om gjin oanstjit te jaan lei er der in teepantsje op ’e kop oerhinne, hy hope de oaren soenen dat yn ’e jamkste fâlde slaan en hâlde foar in bewiis fan syn kekenens. Doe leinen se inoar de earms om ’e skouders en sprieken yn koar: ‘Wy Friezen sille Fryslân tsjinje mei goed en bloed oant ús lêste sike.’ Mar Kalma koe it net mear keare, de ikel barste iepen en mei in machtige striel spuite it sied nei bûten. It teepantsje tûmele draaiend omheech, bliuwde rjocht boppe de tafel in momint yn ’e loft hingjen, en foel doe midden op ’e tafel del en sloech oan diggels. Se waarden allegear heislike kjel en wienen slim ferbjustere. Folkertsma kaam it earst wer ta besleur. Mei syn swier en stjitterich lûd brocht er út: ‘In teken fan Boldgrim!’ Ferfolle fan in himelske silligens seagen se Folkertsma en inoar oan. Amen, amen. Gjin wierder wurd wie ea sprutsen op dizze ienfâldige boppeseal te Jorwert. Mei stille hantaasten brochten se de klean yn oarder en gienen sitten. It blide witten dat se opnommen wienen yn ’e rige fan Boldgrim syn apostels tintele har troch it hert en tsjoende in blide glâns oer har antlit.

Yn 1992 sette Trinus ek útein mei it skriuwen fan kollums, earst foar Frysk & Frij, letter foar Trotwaer en noch wer letter foar de Leeuwarder Courant. Hy naam as tema altyd in serieus ûnderwerp, mar koe it net litte om dat te relativearjen. Lykas as it gie om de soarch foar it miljeu.

No’t it bon ton wurden is om noed mei it miljeu te hawwen, of dy alteast út te sprekken, moat de boarger de auto stean litte. Politisy en krantelju kinne har suver nidich meitsje op dy lakse boarger dy’t net út syn auto wei te slaan is. Mar se ha net troch dat dy lakse boarger ienris yn syn libben yn in opstiging fan goede wil besocht hat om mei it iepenbier ferfier nei de Miro te reizgjen om twa pak reklamekofje en dêr wei nei de Gamma om in radiatorknop en by nacht en ontij skjin en skjin ynein wer thús te kommen is en tocht hat, dit is ienris en noait wer.

Underwerp fan mylde spot wie ek geregeld de Fryske Beweging.

Yn myn jonge jierren haw ik de ‘beweging’ ûnderfûn as in ferstikkend fermidden. De lju gunden inoar it ljocht yn ‘e eagen net en ynstee fan inoar te ynspirearjen, trapen se inoar yn ‘e weaze. Dy dûmny doogde net, want hy hie in berop nei ‘Hollân’ oannommen, dy skoalmaster wie dan wol foar it Frysk, sa’t it hiet, mar hy prate yn ‘e hûs mei syn frou Hollânsk. De ‘beweging’ ferkettere alles en elkenien en smoarde yn ’t foar elk inisjatyf. Ik ha noait in synjaal opheind dat it sûnt oars en better wurden is. Piter [Boersma] sil nei trije ynstjoerde stikken ek wol witte wat de ‘beweging’ is: in ploechje minsken dat him skriklik miskend fielt om’t de emansipaasje fan it Frysk him foltrutsen hat bûten de ‘beweging’ om.

Ik wol mysels bêst ‘beweger’ neame, want ik sjuch it graach wat rûmer. Elkenien dy’t bygelyks tsjin syn oarehelte ropt fan: ‘Akelige trut/kloat, sakje yn ‘e stront’, is by my in ‘Fryske beweger’, want hy befoarderet it Fryske taalgebrûk. Ik jou ta, it hat net folle doel om jin sa besjoen noch eksplisyt as ‘beweger’ oan te tsjinjen, want dan binne fierwei de measte Friezen ‘bewegers’.

Dochs is dit minder flau as it liket. Dat it Frysk libbet as in hert is net te tankjen oan dy healwize ‘bewegers’ dy’t op útsloerde boppesealen sieten en sitte te swarren en swetsen, mar oan ‘e deagewoane Friezen dy’t de taal oan har bern trochjûn ha en trochjouwe en dy’t har net ferbrekke yn in gearkomst of winkel.

Wie Trinus echt lilk, dat koe er uterst finaal wêze – mar ek dochs wer mei in soarte fan humor dy’t de lêzer machtleas makke. Lykas syn reaksje op it ferwyt dat er antysemitysk wêze soe.

Yn Dútslân is it strafber om te twiveljen oan it offisjele deadesifer fan ‘e holocaust. As ik op grûn fan in libbenslang ûndersyk yn alle argiven ta de konklúzje kom dat der net seis miljoen Joaden deamakke binne, mar fiifmiljoen achthûndertsechstichtûzen, dan bin ik strafber.

De Joaden en har meirinners lykje fan alles wat har wjerfart ûnoantaastber evangeelje meitsje te wollen, en wa’t ek mar even in krityske fraach stelt, dy wurde yn ’t foar al fijannige bedoelingen oanwreaun. It is no al sa slim, as jo der oan twivelje oft de bannen fan ‘e El Al-fleanmasines wol hurd genôch oppompt wurde, dan binne jo in antysemyt.

Trinus syn humoristyskste boek is sûnder mis Sinleas geweld (2000). Yn dit boek beskriuwt er wiidweidich in rige telefyzjejûnen mei fêste rubriken lykas in sjippesearje oer twa abbekaten. Lykas by alle goede satire is de ûnderstream tige serieus: de wize wêrop’t minsken alles leauwe wat op telefyzje komt. Trinus siet in skoftlang alle jûnen foar de telefyzje en notearre dan mei in soad wille syn ynfallen. Op elke side is syn niget oan it skriuwen fan dit boek te fernimmen. Bygelyks by dit ferslach fan in ûngemak.

Op ’e dyk tusken Mullum en Wynaam ferlear in wein dy’t mei nije jerappels laden wie fan ’e moarn in moai part fan syn lading. De dyk lei besiedde mei jerappels en dat waard de 68-jierrige fytser Johan de Krúskop út Wynaam needlottich. Wierskynlyk is it foartsjil fuortgliden op in jerappel en koe de fytser mei troch syn âldens en krebintigens in ûngemak net mear tefoaren komme. Hy sabele oer de wrâld en lei as er woeksen wie neist de fyts. Oare fytsers, ûnderweis nei Harns, dy’t sa ferstannich west hienen om ôf te stappen en rinnende fierder te gean, fûnen de hear Krúskop en rôpen medyske help yn. De ambulânse wie ringen te plak en de hear Krúskop is mei smertplakken en wierskynlik in lichte harsenskodding nei Oranjeoard brocht. De pasjint makket it op ’t stuit goed, mar neffens de tsjinstdwaande ferpleechster wegert er om jerappels te iten. ‘Ik haw in goede ôflear hân,’ sa liet er witte. Faaks is er wat yn ’e war nei de falpartij, mar neffens ynformanten út Wynaam doogde er earder ek al net helendal. […] De oarsaak fan it weitôgjen fan in knoarre jerappels is noch net opheldere. […] De boer-eigner komt mei in oare ferklearring: de jerappels wienen fan it ras Frieslander en dy binnen neffens syn oardiel nochal stuiterich. Oft dat wier is, sil laboratoriumûndersyk útwizing oer dwaan moatte. In earste proef op ’e flier fan it plysjeburo hat net útwiisd dat Frieslanders heger stuitsje as Borgers of Irenes.’

Wa’t de folsleine satiryske humor fan de roman ûndergean wol, docht der goed oan dit boek hielendal út te lêzen. Elke telefyzjejûn wurdt yn Sinleas Geweld besletten mei in ‘meditaasje’:

‘Bêste sjuggers, binne wy der wol wis fan dat ús goede bedoelingen tsjinoer God wat goeds útwurkje en net wat ferkeards? Freegje wy ús wol ynmoedich ôf wat God fan ús freget of tinke wy mar gau út ússels wei: it sil sa wol goed wêze? Tink derom, jimme wolle dochs net graach by de jongste dei fernimme dat jim it krekt ferkeard dien ha? Dat soe tige sneu wêze. Bêste sjoggers, lit Gods seine jimme efterfolgje yn jim deistige fuotleasten.’

Dit is de tekst fan in lêzing dy’t Doeke Sijens hâlden hat op 24 april 2025, earder ferskynd op de webside fan Tresoar.