Wie na 1980 geboren is, of voor 1940, kent het woord waarschijnlijk niet eens, maar bij veel mensen die tien jaar geleden ook al een computer gebruikten zorgt het voor een dromerige blik: ach ja, hetonderwaterscherm!

Tot een jaar of twaalf geleden gebruikte elke computergebruiker in Nederland hetzelfde tekstverwerkingsprogramma – op elk bureau zag je WordPerfect staan. Twee versies hebben vooral een grote verspreiding gehad: versie 4.2 en versie 5.1. Toen besloot Microsoft dat het genoeg was: met een enorme commerciële overmacht zorgde het ervoor dat binnen een paar jaar iedereen op cursus moest om de oude commando’s af te leren en in plaats daarvan te leren hoe het moest in Microsoft Word. De eerste versies van dat programma konden ook nog makkelijk WP-bestanden lezen en zelfs schrijven, zodat je nog wel kon samenwerken met de domoor die bij de concurrent bleef tiepen. Na een tijdje was dat ook afgelopen: inmiddels weet niemand beter dan dat de woorden ’tekstverwerker’ en ‘Word’ synoniem zijn.

Het onderwaterscherm is daarbij geheel verdwenen, want hoewel Word in veel opzichten duidelijk een kopie was van WP, en in sommige opzichten ook een verbetering, zag Microsoft geen emplooi voor dit snufje. In WP kon je je scherm in tween verdelen: boven zag je de tekst min of meer zoals hij er opgemaakt uit zou komen te zien, en onderin zag je alle codes die het programma had ingevoegd. Had je bijvoorbeeld het woord man cursief gemaakt, dan zag je onderin het scherm zoiets als [cursief]man[einde cursief]. Veel mensen die intensief tekstverwerkten, keken vaak naar dat onderwaterscherm, bijvoorbeeld om te zien of er geen ‘vuile’ opmaak in de tekst kwam te staan – opmaak die niets deed, zoals in de zin de man [cursief][einde cursief] kijkt verbaasd. Je had een rustig, kaal computerscherm zonder toeters en bellen waarop je precies kon zien wat je aan het doen was.

Wat je ook verder van Word-bestanden kunt zeggen, ze zijn in ieder geval ongenaakbaar. Je ziet op je scherm vrij nauwkeurig hoe de pagina eruit komt te zien, maar rustig is dat scherm geenszins, en welke opdrachten je allemaal hebt gebruikt om die pagina er zo uit te laten zien, kun je nooit meer achterhalen. Een tijdje geleden vertelde de columnist Hans Ree op de radio dat hij om die redenen zijn WP 5.1 voor DOS altijd trouw is gebleven, hoeveel problemen dat hem in de loop van de tijd ook had bezorgd bij het inleveren van zijn stukjes. Hij vertelde trouwens ook dat de schrijver Tim Krabbé ook bij zijn oude tekstverwerker was gebleven, maar om een andere reden; hij had ooit zoveel tijd gestoken in het bedenken van allerlei macro’s om het schrijven sneller te maken, dat hij die macro’s nog zeker enkele tientallen jaren moest gebruiken wilden ze hem inderdaad een netto tijdwinst opleveren.

Op internet zijn wel meer lofzangen te vinden op het onderwaterscherm. Wie nog terugverlangt doet dat meestal vanwege dat scherm. Er zijn zelfs filosofische beschouwingen aan gewijd:

In onze tekstverwerker drukken we op F11 om de toegevoegde codes zichtbaar te maken. Daarmee krijgen we de opmaakproblemen duidelijk. Maar in ons leven is het minder eenvoudig, alleen al omdat er verschillende lagen zijn in het onderwaterscherm.
(http://users.ncrvnet.nl/gjhardeman/onderwat.htm)

In de tijd dat iedereen naar Word overstapte, stapte ik over naar het tekstverwerkingssysteem LaTeX (spreek uit: laa-tech), omdat iemand me ervan had overtuigd dat je daar veel gemakkelijker fonetische tekens in kon afdrukken, dat je daar volkomen automatisch bibliografieën in kon maken, en dat je er automatisch voorbeelden in kon laten nummeren. En dat het hele systeem werkte volgens het principe van het onderwaterscherm: je kon de hele tijd precies zien welke codes je invoegde, je kon die codes ook naar hartelust veranderen, enzovoort. Nou, dat wilde ik ook wel, en zo schreef ik mijn proefschrift in LaTeX.