Al enige tijd houd ik mij in goed gezelschap bezig met de ‘Middelnederlandse’ vertaling van de laat-middeleeuwse Franse prozaroman Valentin et Orson. Middelnederlands tussen aanhalingstekens, omdat de ‘oorspronkelijke’ Middelnederlandse vertaling verloren ging. Alle gedrukte zestiende-eeuwse exemplaren zijn stuk gelezen, per ongeluk verloren gegaan en sommige misschien ook wel bewust vernietigd. Het oudste bewaard gebleven gedateerde exemplaar in Nederland (en België) ligt in de UB Leiden (sign. 1074 A 9) en dateert (pas) uit 1696, gedrukt te Utrecht, door de erven van de weduwe van Jurriaen van Poolsum. In Sint Petersburg wordt een (veel) ouder exemplaar bewaard, gedrukt in 1657 te Amsterdam door Jan Jacobszoon Bouman (Sint Petersburg, SSSPL: 6.10.3.3). Zie hier een facsimile van het begin van deze druk. De secundaire literatuur vermeldt een exemplaar dat in 1640 te Rotterdam gedrukt zou zijn. Dat zal dan wel door iemand uit het van oorsprong Antwerpse drukkersgeslacht Van Waesberghe gedaan zijn, maar dat boek lijkt onvindbaar. Weet ook niet of het de lange versie dan wel de korte versie bevat heeft.

    De drukgeschiedenis van Valentijn ende Oursoon telt twee families: Een ‘volledige’ versie, zoals gedrukt door onder andere Bouman, die goed is overgeleverd in de noordelijke Nederlanden, met name in Amsterdam, en tot in het begin van de negentiende eeuw herdrukt werd; en een ‘ingekorte’ versie, zoals die in 1624 te Antwerpen werd vrijgegeven voor schoolgebruik, en die eveneens de negentiende eeuw gehaald heeft. De inkorter was de rechtzinnige kanunnik en schoolmeester Maximiliaen van Eynatten, die alles wat met erotiek, tovenarij en intimiteit te maken had resoluut verwijderde, soms met hele hoofdstukken tegelijk, en deze meanderende roman kanaliseerde tot een schier eindeloze strijd tegen de ongelovige Sarazijnen. De oudste bewaard gebleven druk van de ingekorte versie dateert uit de jaren ’70 van de zeventiende eeuw en werd te Antwerpen gedrukt door een nazaat van Hieronymus Verdussen (Boston Massachusetts, Houghton Library, 27283.48.4). Zie hier een facsimile van het begin van deze druk.

    Als je die twee versies met elkaar en met de brontekst vergelijkt dan zie je dat er ook in de volledige versie ingekort én gecensureerd is. In het Nederlands hervormde Amsterdam werden typisch ‘katholieke’ elementen niet gewaardeerd en daarom uit de tekst verwijderd. Maar daar waar de Antwerpse censor de tekst met rust liet, staat hij vaak net iets dichter bij de Franse brontekst dan de volledige versie. Welke Franse druk door de vertaler gebruikt werd, is een verhaal apart, dat nog niet verteld kan worden. Om meer dan één reden gebruik ik de oudste bewaarde versie, een druk van Jacques Maillet, Lyon 1489 (Paris, BnF, RES Y2 82). Zie hier een facsimile van het begin van het boek, met een houtsnede die niets met deze roman te maken heeft. Maar ik voel aan mijn water dat er een oudere versie geweest moet zijn. Wanneer de Nederlandse vertaling gemaakt werd en door wie, zal wel nooit achterhaald worden, maar ik ga ervan uit dat de vertaler een belezen Antwerpenaar was, die omstreeks 1515 werkzaam was. De eerste druk verscheen vermoedelijk bij Jan I van Ghelen te Antwerpen. Voor meer informatie verwijs ik u naar een artikel van mijn hand dat in Voortgang, jaarboek voor de neerlandistiek 28 (2010), p. 213-245 verscheen en dat u hier in pdf kunt downloaden en / of lezen. Een vervolgartikel staat op het getouw.

Omdat gedrukte boeken steeds zeldzamer en duurder worden heb ik de gedachte laten varen fondsen te werven voor een studie-editie in druk van Valentijn ende Oursson. Zo’n studie-editie zou de tekst van Bouman 1657 in de vorm van een kritische editie presenteren in combinatie met de tekst van de oudste bewaard gebleven druk van Verdussen jr. en de oudste bewaard gebleven Franse brontekst, die van Jacques Maillet, Lyon 1489. Bouman kritisch, dat wil zeggen: niet herspeld of genormaliseerd, maar wel met moderne interpunctie en modern gestructureerd door middel van zinnen, alinea’s en paragrafen, omdat het verhaal anders voor de belangstellende lezer (te) moeilijk te volgen is. Verdussen en Maillet diplomatisch om een goede indruk van het origineel te krijgen, met tussen rechte [ ] verbetering van enkele storende zetfouten. Alleen zo kun je zien hoe de Middelnederlandse vertaler te werk is gegaan: Wat nam hij over, wat begreep hij verkeerd, wat veranderde hij, wat voegde hij toe, wat liet hij weg? Ik heb daarom gekozen voor een kosteloze digitale studie-editie. Bij wijze van feuilleton zal ik in de loop van dit (voor)jaar de 74 hoofdstukken van Valentijn ende Oursson in pdf publiceren. Het eerste hoofdstuk staat inmiddels online. De andere hoofdstukken volgen met onregelmatige tussenpozen, omdat de hoofdstukken, vooral in de eerste helft van de roman, zeer ongelijk in omvang zijn.

    Deze synoptische studie-editie kan worden omgebouwd tot een specifieke lees-editie, waarin de tekst van Bouman verrijkt wordt extra-tekst van Verdussen jr. als die een vertaling van de brontekst is en dus moedwillig of per abuis (saut du même au même) is weggelaten door de zetter van Bouman of diens voorganger(s). Misschien dat die lees-editie wél in druk kan verschijnen. Ik heb wat geëxperimenteerd met een epub-versie, maar epub ondersteunt vooralsnog geen voetnoten, en dat is voor een tekst(editie) als Valentijn ende Oursson, die wel enige woordverklaring kan gebruiken, een groot gemis.

Een woord van oprechte dank gaat uit naar Hella T. Hendriks, Amsterdam en Paul Jakob Brüggemann, Münster voor hun zorgvuldige collatie van mijn diplomatische edities van de drukken van Bouman en Verdussen, en Menno Anbeek, Amsterdam voor zijn diepgravend veldwerk. De diplomatische editie van de druk van Jacques Maillet is van mijn hand evenals die van Bouman. Hella Hendriks heeft enige capittels van Verdussen jr. voor mij afgeschreven. UvA collega Jelle Koopmans (Romanistiek) heeft een aantal fouten in mijn Maillet-editie verbeterd. Amand Berteloot dank ik voor de verbeteringen die hij mij ‘al lezende’ in de feuilleton-editie heeft voorgesteld.

Als u hier klikt, dan ziet u in contrachronologische volgorde alle hoofdstukken die inmiddels gepubliceerd zijn. Vergeet niet om op ‘Oudere berichten’ te klikken als u onderaan de pagina gekomen bent. Ook is er inmiddels een begin gemaakt met een cumulatieve editie in een opmaak die speciaal bedoeld is voor dubbelzijdig afdrukken en ‘inbinden’. Deze ‘print on demand’ editie vindt u hier.