Over ‘het meisje die…’ winden waarschijnlijk veel mensen zich op – ik ben de eerste niet die er een stukje over schrijft. Waarschijnlijk zal ik ook de laatste niet zijn. ‘Het meisje die’ is fout, want het moet ‘het meisje dat’ zijn: ‘meisje’ is een onzijdig woord en naar onzijdige woorden verwijzen we met ‘dat’.
Op de site van de Nederlandse Taalunie staat een m.i. rare uitleg, het is ‘het meisje dat’, maar ‘het schoolhoofd die’ en ‘het vriendinnetje die’. In de toelichting staat dat wanneer het biologisch geslacht belangrijker is dan het woordgeslacht, je wel met ‘die’ mag verwijzen (ik parafraseer hier heel erg kort door de bocht, dat weet ik). Het rare is dat de Taalunie dit niet bij ‘meisje’ goedkeurt. Alsof bij ‘meisje’ het biologische geslacht er niet toe doet, doch natuurlijk is een meisje van het vrouwelijke geslacht. In tegenstelling tot het schoolhoofd, want dat kan zowel mannelijk als vrouwelijk zijn, zodat ‘dat’ een mooi neutraal verwijswoord is. ‘Het schoolhoofd dat’ is dan niet alleen grammaticaal correct, het is ook politiek correct gepolderd.
Eigenlijk gaat het me daar niet om, want ik wilde het hebben over ‘die’ in kinderliedjes. In ‘Slaap kindje slaap’ zingen de meeste mensen ‘een schaap met witte voetjes, die drinkt zijn melk zo zoetjes’. Kijk maar naar het aantal hits als je googlet. Grammaticaal correct is ‘een schaap met witte voetjes, dat drinkt zijn melk zo zoetjes’, maar dat zingen veel minder mensen. (Trouwens, nog beter is: ‘een schaap met witte voetjes, dat zijn melk zo zoetjes drinkt’ – maar dat hoor je echt nooit.)
Er is nog een kinderliedje dat tegen de grammatica ingaat: ‘Daar was laatst een meisje loos’. Ja, zing maar mee. ‘Daar was laatst een meisje loos, die wou gaan varen, die wou gaan varen.’ Althans, de kans is groot dat u ‘die’ meegezongen heeft, een enkeling zong het anders: ‘dat wou gaan varen.’
‘Het meisje die’ is dus geen moderne straattaal van de jeugd van tegenwoordig, maar het is ingezongen in onze vroegste herinneringen door onze moeders. ‘Het meisje die’ is onze moedertaal en daarmee correct Nederlands.
Volgens mij ligt het ietsje genuanceerder. Neem een zin als:
(1) De jongen die daar loopt, die heeft mooie ogen!
Het eerste "die" is een betrekkelijk voornaamwoord, daar is geen twijfel over mogelijk. Het tweede "die" is een soort zelfstandig gebruikt betrekkelijk voornaamwoord, je kunt het vervangen door "hij":
(2) De jongen die daar loopt, hij heeft mooie ogen!
Vervangen we "jongen" door "meisje", dan krijgen we:
(3) Het meisje dat daar loopt, dat heeft mooie ogen!
Zin (3) geeft aan waar de schoen wringt: het voelt bij het tweede "dat" niet goed om naar een mens te verwijzen met "dat" (denk ook aan een zin als "Moet je dát daar zien lopen!"). Dat gevoel is er niet als "die" wordt gebruikt:
(4) Het meisje dat daar loopt, die heeft mooie ogen!
In de zin "Daar was laatst een meisje loos, die wou gaan varen." is "die" zoals het tweede "die" in zin (1), je kunt het in dit geval vervangen door "zij" ("… zij wou gaan varen.") maar dus niet door "dat", dat voelt alsof je verwijst naar een ding en dat is hier niet het geval.
Zou je …
(5) Daar was laatst een meisje loos, die wou gaan varen.
… herschrijven naar:
(6) Daar was laatst een meisje die wou gaan varen, loos.
… dan is "die" -volgens de traditionele grammatica"s- inderdaad niet correct.
Maar (5) lijkt me dus een prima zin.
De conclusie lijkt me wat ver gaan. Juist de meeste hits op internet zullen recent van oorsprong zijn gezien de leeftijd van het internet en de leeftijd van de gebruikers.
Het lijkt me interessanter om te analyseren of ook in oudere bronnen 'die drinkt zijn melk zo zoetjes' vaak voorkomt.
Op dbnl.org is bijvoorbeeld (door mij) geen tekst met 'die' te vinden, alleen 'dat' en 'het'. In Google Books komt 'die' wel voor, maar in meestal in recentere hits dan 'dat'. Een oude bron voor 'die' lijkt "Het Familie-en Kampongleven Op Groot-atjeh" te zijn.
Daar is natuurlijk tegenin te brengen dat al die bronnen waarschijnlijk gecorrigeerd en proefgelezen zijn.
Hoe dan ook, simpelweg stellen dat het moedertaal *is* (voor de meeste mensen) lijkt me ongerechtvaardigd; dat het moedertaal *wordt* lijkt me duidelijk, maar dat is dan weer niet veel nieuws.
Hoi Bas,
Leuke blogpost! Maar ik ben het inhoudelijk niet helemaal met je eens. Op http://www.bureautaalvast.nl/daar-was-laatst-een-schaapje-loos/ leg ik uit waarom. Ben benieuwd wat jij daar weer van vindt!
Groeten, Jeske Paalvast
Aan de grondslag hiervan ligt dat in het Nederlands elk verkleinwoord automatisch onzijdig is. De jongen/het jongetje, de man/het mannetje. De vrouw/het vrouwtje. De chocoladefabriek/het chocoladefabriekje. De poes/het poesje,… Maar omdat meisje (oorspronkelijk verkleinwoord van ‘meid’), niet echt meer als verkleinwoord wordt gebruikt ontstaat de verwarring. ‘Het meisje die’ is wat len in het Latijn een constructio ad sensum noemt. Een dure naam voor een ‘getolereerde’ taalfout.