Terwijl u dit leest, herlees ik Buevijn van Austoen. Dat is een van oorsprong Frans chanson de geste, waarvan zelfs nog dertiende-eeuwse Middelnederlandse fragmenten bestaan, 116 regels in totaal, uitgegeven in het Corpus Gysseling II, deel 1. Opmerkelijk is dat de Middelnederlandse dichter / vertaler / bewerker zijn (Franse) voorbeeld een “liet” noemt: “Nae dien dat ict int liet verstoet” (r. 100). Ook is hij niet vies van sensatie, want hij laat Boeve een superieure helm dragen die door “varende vrouwen” in het land Morianen gesmeed werd voor de machtige koning Bradimont. Heel jammer dat ons van deze roman slechts 116 regels van de hoeveel 1000 resten, want dit riekt naar een vrije bewerking. Ik kon deze exotische herkomst van het zwaard in het Frans niet terugvinden.
     Buevijn van Austoen is een prozaroman die in 1504 gedrukt werd door de Antwerpse drukker, uitgever en vertaler Jan van Doesborch. Of de bewaard gebleven druk de eerste is, kan ik u niet zeggen. Zal haast wel. De roman moet veel succes gehad hebben, want in 1511 verschijnt een herdruk bij Adriaen van Berghen, Antwerpen, in 1552 een herdruk bij Hans van Liesvelt, Antwerpen, en in 1563 een herdruk bij Jan van Ghelen, eveneens Antwerpen [Bron: R.J. Resoort].

Wat Buevijn van Austoen naast andere eigenaardigheden zo bijzonder maakt, is dat deze prozaroman gelardeerd is met poëzie. Middeleeuwse volkstalige teksten werden aanvankelijk in versvorm geschreven. Kort na 1200 dringt in Frankrijk het besef of de waan door dat berijmde teksten onmogelijk waarheidsgetrouw kunnen zijn, omdat de versvorm de auteur dwingt om toe te voegen en weg te laten. Denk aan de proloog van Diederic van Assene op Floris ende Blancefloer. De mode werd proza, al deed men er hier te lande nog heel lang over voordat auteurs daadwerkelijk in proza gingen schrijven. De Rotterdamse fragmenten van een Middelnederlandse vertaling van de Lancelot en Prose even buiten beschouwing gelaten. Maar proza mocht dan waarheidsgetrouw(er) zijn of in elk geval ogen, er ging weinig emotie van uit. Om aan dit manco tegemoet te komen zie je in sommige prozaromans als bijvoorbeeld Margarieta van Lymborch en Buevijn van Austoen emotionele passages in versvorm gegoten worden. In Buevijn van Austoen zijn dat dialogen tussen de held van het verhaal, de door zijn moeder verstoten en doodgewenste Buevijn, en diens geliefde, Susiane, dochter van koning Ermenijn van Ermenien. Opmerkenswaardig is dat zij in het origineel Josiane heet. Is Susiane een verlezing van haar naam in een cursief handschrift, of heeft de vertaler bewust haar naam veranderd? Met sommige eigennamen is iets heel raars aan de hand, waarover een andere keer misschien meer.

Op een gegeven moment in het verhaal is Buevijn ervan door met Susiane, die tijdens Buevijns 7 jaar lang durende gevangenschap in de kerkers van sultan Brandimant door haar vader uitgehuwlijkt is aan koning Yvorijn van Mombrant. Na zijn ontsnapping vindt Buevijn haar terug, en als hij hoort dat zij na 7 jaar huwelijk nog altijd maagd is dankzij een ring die lustdodend en slaapverwekkend is, besluit hij haar te schaken. Koning Yvorijn stuurt zijn reus Aetsepaert achter hen aan, maar die wordt door Buevijn verslagen en tot het christendom bekeerd. Volgt een komisch bedoeld intermezzo waarin Aetsepaert naar een heremiet om eten wordt gestuurd. Natuurlijk schrikt die heremiet zich de stuipen en denkt met een duivel van doen te hebben. Eerst probeert hij het met bezweringen, maar als dat niet helpt, grijpt hij naar de wijwaterkwast. De reus echter is niet gediend van die nattigheid en slaat de heremiet dood zonder dat de verteller hier een traan om laat. Na dit oponthoudt arriveert het gezelschap te Akers, waar zij een schip vinden die naar het christenrijk vaart. Na de andere passagiers gerust gesteld te hebben: “Hij doet niets.” steekt de schipper van wal. En nu komt het:

Als si in die see een kennysse oft meer gevaren hadden, so heeft die patroon van verre versien veel zeylen ende scepen, die na hemliede quamen geronnen.

Wat dit betekent kan iedereen op zijn klompen aanvoelen, maar wat betekent “kennysse” hier?

Zoals de moderne mens zijn telefoon maar moeilijk los kan laten, evenzeer ben ik gehecht aan het digitale Middelnederlandsch Woordenboek. Het typografische MNW staat achter mij, maar sinds in 1996 de CD-ROM Middelnederlands verscheen, raak ik het nog maar zelden aan. Geloof mij als ik u vertel dat ik tamelijk handig ben met dat digitale MNW. Als iets erin staat dan vind ik het ook.
     Natuurlijk stond “kennysse” erin s.v. Kennesse, maar werkelijk helemaal niets in dit artikel dat ook maar in de richting van de context kwam. Zie ook Kennen en Kenninge zegt het Middelnederlandsch Woordenboek. Resultaat: 0.

De Buevijn die ik lees, is een fotokopie van de druk van Jan van Doesborch uit Antwerpen, 1504. Het origineel wordt bewaard in de Hanzestad Hamburg. Na enig zoeken vond ik op het Internet een kleurenfacsimile van de druk van Adriaen van Berghen, Antwerpen 1511, gedigitaliseerd door Google. Fantastisch! Jammer alleen dat de versie die je als pdf mag downloaden zwart-wit is. In die druk heb ik deze passage opgezocht en die luidt daar:

Als sij in die see een kennisse oft meer gevaren hadde[n], so heeft die patroon van verre versien veel seilen ende schepen, die na hem lieden quamen geronnen.

Als daar nu wat anders gestaan zou hebben dan “kennisse” dan heb je op zijn minst een keuze, en misschien wel de oplossing. Niet dus.
     Natuurlijk heb ik een paar Skype-collega’s deze zin laten lezen, maar ook hun verwondering was groot en ook zij wisten het niet.
     Op zulke momenten kun je maar het best boodschappen gaan doen. Dat moet toch gebeuren, en ondertussen kun je denken aan synoniemen en hun betekenissen.

Weer thuisgekomen maalde het woord ‘kenning’ nog altijd door mijn hoofd. Dat had ik in een vorig leven horen gebruiken door een roodharige Germaan in een blauw spijkerpak, toen ik een half jaar Deens studeerde, in een betekenis die ik toen niet kende en die mij nu niet meer helder voor de geest stond. Dus wat doe ik? Ik open Google en tik in het zoekvenster: “kenning zee”. In een oogwenk verschijnt bovenaan de lijst van zoekresultaten:

http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb;=WNT&id;=M031184

Daar vindt u het artikel KENNING, en onder betekenisonderscheid 4:

Als afstandsbepaling en afstandsmaat, voornamelijk ter zee; thans sedert eeuwen verouderd. Mnl. kenning(e) (in deze bet. niet bij Verdam); mnd. kenning(e), ”in der Schiffersprache eine gewisse Strecke Weges: 12—18 Seemeilen” (lübben-walther, naar breusing); eng. kenning, ”a marine measure of about 20 or 21 miles” (daarnaast gelijkbet. eng. ken: zie N. E. D. 670 c en 673 a). — Eigenlijk: de afstand waarop men iets — b.v. ”het hol van een Schip” (zie straks onder de aanhalingen) — in zee (nog) kennen, bekennen, onderscheiden kan (verg. ook breusing, in koppmann, Das Seebuch XLI; voor een andere opvatting: l’honoré naber, in Tijdschr. Aardr. Gen. 37 (1920), 519), en vandaar: zekere maat der zeevarenden. (Verg. voor dergelijke afstands- en maatbepalingen op het oog, het bekende een gezicht of een zicht (ver), en b.v. ook: ”zo verre als men een wit Paart konde zien ofte beogen”, bij leeghwater, Haarlemmer-Meerb. § 12). Verg. gelijkbet. KENNIS (zie ald., de bet. A, I, 2, a).

En onder KENNIS vindt u sub 2):

2) Concreet. — a) De naam voor een afstandsmaat ter zee; thans sedert eeuwen verouderd. Hetzelfde als KENNING, in de bet. 4). || Dat de Vlamesche stroom hem strecken zoude een kennesse of een gesichte verre, Hans. Recess. 6, 339. Het regt en privilegie van privative te visschen tot een kennis in Zee, zynde vyf Engelsche mylen of een goed uyre gaans over land, bij SCHRASSERT, Harderv. ant. 1, 26. Dat wel dikmaals hebben hooren seggen, dat de Water-schepen in voortyden plagten soo verre van de Wal te moeten blyven, als een Kennisse in Zee streckt, dat is volgens hare nadere verklaring, soo verre als men het Holl van een Schip kan kennen, Uit eene verklaring van schippers van 1678, a. w. 1, 27. Een exemplaar (t. w. van de „Caerte van Oostlant”, van CORN. ANTHONISZ), doch van een lateren staat dan 1543, … vermeldt, … dat de breedtegraad in drie „kennissen”, en de „kennis” in vijf mijlen verdeeld is, L’HONORÉ NABER, in Tijdschr. Aardr. Gen. 37 (1920), 522

“In deze betekenis niet in Verdam”, d.w.z. het MNW. Zoiets lucht op. Vader Jacob kende dit woord ook niet in deze betekenis.

Vanaf 8 april 2014 houdt Microsoft definitief op met het ondersteunen van Windows XP. Wat dat in concreto betekent, laat zich niet goed voorstellen. Als je geen gebruik maakt van het Internet dan zul je gewoon door kunnen gaan met de programma’s die op je PC staan. Alles blijft bij het oude, letterlijk en figuurlijk. Maar voor Internet-gebruikers lijkt het me geen goed idee om met XP door te gaan. Nieuwe software zal niet meer backward compatible zijn, en vroeg of laat leidt dat tot onvoorspelbare problemen.
     U en ik worden dus gedwongen om over te stappen op een nieuw(er) besturingssysteem. Microsoft heeft het liefst dat u overstapt op Windows 8.1, de nieuwste versie die geen upgrade is van een oude(re) versie, maar écht een nieuwe versie. Klinkt fantastisch, maar voor gebruikers van de CD-ROM Middelnederlands is dit een ramp, want Windows 8.1 kan niet overweg met de verouderde Complex 3 zoekmachine. Het digitale Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) functioneert wél onder Windows 8.1 (is mij verteld door een betrouwbare bron), maar dat maakt dan ook gebruik van Complex 4. Een klassiek geval van de Wet van de Remmende Voorsprong.
     Natuurlijk heb ik mijn licht opgestoken bij mensen die écht verstand hebben van computers en hun besturingssystemen, en die raadden mij aan om Windows 7 Pro aan te schaffen. Die versie gaat nog jaren mee en is wél backward compatible. In het allerergste geval moet je het met Virtual PC voor elkaar kunnen krijgen.

Het MNW is evenals het WNT ook on-line raadpleegbaar via de wegsite van het INL. Voor gebruikers van de CD-ROM versie van het WNT is het verschil niet zo groot, maar voor de gebruikers van de CD-ROM Middelnederlands héél groot, omdat het corpus Middelnederlandse teksten niet in die website geïntegreerd is. Dat betekent onder andere dat je niet kunt zien hoe vaak een gezocht woord voorkomt in de teksten binnen dat corpus, en die statistische informatie is een moeilijk te overschatten hulpmiddel bij het vinden van bijpassende context. Kortom, hoe goed De Geïntegreerde Taalbank ook is, deze website is voor gebruikers van het MNW absoluut geen gelijkwaardig alternatief voor de CD-ROM Middelnederlands. Je kunt er een betekenis in opzoeken, maar ziet niet (goed genoeg) waar, wanneer en hoe het gezochte woord in de praktijk gebruikt wordt. Heel graag zag ik dat er een upgrade van deze CD-ROM Middelnederlands komt, die wél compatible is met Windows 8.1, want het zou onacceptabele kapitaalvernietiging zijn als dit ultieme en sublieme hulpmiddel voor beoefenaars van de Middelnederlandse letterkunde aan de digitale dijk gezet wordt.

Naschrift:

Inmiddels (3-3-2013) staat er een nieuwe PC op tafel met als OS Windows 7 Pro, en daarin draait de CD-ROM Middelnederlands probleemloos in een Virtual Windows XP venster.