Nadat ik er een nachtje over geslapen had, zonder slaapmuts, leek het mij een sterk verhaal, en ik besloot uit te zoeken waarop die veronderstelling gebaseerd was. Ik begon met de Nederlandse Wikipedia en las daar:

Een slaapmuts werd in de middeleeuwen gebruikt om de verspreiding van hoofdluizen tegen te gaan en voor het warmhouden van het hoofd gedurende de nacht. In de pruikentijd was de slaapmuts zeer populair, omdat men onder de pruik vaak geen of weinig haar had en de pruiken een broedplaats voor deze luizen waren. [geraadpleegd 22-08-2014]

Het vage “vroeger” van Maarten van Rossem is hier aangescherpt tot “in de middeleeuwen”. Maar de tweede zin over het gebruik van de slaapmuts in de Pruikentijd lijkt in tegenspraak met wat Van Rossem beweerde. Die hangt de veronderstelling aan dat de slaapmuts bedoeld is om de luizen op het hoofd te houden, terwijl die idioten in de Achttiende eeuw probeerden door middel van een slaapmuts de luizen van hun hoofd te houden. Of begrijp ik het verkeerd?

Als je in dit domineesland onzin wilt beweren dan volstaat het te zeggen dat het in de Middeleeuwen normaal was. Echt waar! Of het nu gaat om een ondergeschoven kindje of over een slaapmuts, zodra je iets situeert in de tijd vóór de Reformatie, toen de mensen nog dom, vies en bijgelovig waren, dan kun je mensen van nu van alles wijsmaken.

Als je met Google verder zoekt dan zie je dat alle uitspraken in het Nederlands over de slaapmuts kopieën zijn van wat Wikipedia zegt, of andersom, dat Wikipedia bijvoorbeeld Willem Wever heeft overgeschreven:

Wat is de functie van een slaapmuts?
Je ziet ze nog wel eens in een museum: slaapmutsen. Er zijn tegenwoordig weinig mensen die ’s nachts nog een slaapmuts opzetten voor het slapen. Toch was de slaapmuts vroeger een heel bekend kledingstuk.
De slaapmuts werd sinds de Middeleeuwen gedragen. De belangrijkste functie was het warm houden van het hoofd. In die tijd was er nog geen centrale verwarming. Het vuur ging ’s nachts uit en dan kon het behoorlijk koud worden in huis. Met een slaapmuts op bleef je hoofd nog een beetje warm.
Een tweede functie van de slaapmuts is iets viezer: door een slaapmuts te dragen werden luizen tegen gehouden! In de Middeleeuwen hadden veel mensen last van hoofdluizen. Door een slaapmuts te dragen kon je je hoofd beschermen tegen de luizen van een ander. [geraadpleegd 22-08-2014]

Ook bioloog Maarten ’t Hart heeft zich in de slaapmuts verdiept. Ik citeer:

Misschien is de verdwijning van het hoofddeksel pas te begrijpen als we ervan uitgaan dat hoed, muts noch pet in vroeger tijden werden gebruikt om kou vatten te voorkomen, maar om te verhinderen dat de hoofdluis al te gemakkelijk van het ene naar het andere hoofd kon springen. Toen de hoofdluis verdween, verviel daarmee ook de noodzaak om hoofdbedekking te dragen. Nu de hoofdluis weer opmarcheert, moet ook een toename van hoofddeksels te verwachten zijn.

‘De hoed’, in: Een havik onder Delft. Polemische paukeslagen. Amsterdam 1992.

Wanneer verdween de hoofdluis? Ik vermoed pas met de uitvinding van DDT in 1939 door Zwitserse chemicus Paul Muller (1899-1965) en het gul gebruik ervan sinds 1946. Tegen dát spul was geen luis opgewassen.

Eén van de sterke kanten van Wikipedia is dat er links gelegd worden naar hetzelfde artikel in andere talen. Op die manier kan de lezer de informatie controleren. Het is inderdaad zo dat sommige Wikipedia-artikelen slaafs vertaald zijn, maar over het algemeen genomen vindt de onderzoeker nieuwe feiten en meningen in een anderstalige Wikipedia. De Franse slaapmuts houdt niet over:

Le bonnet de nuit était très en vogue en Europe au xviiie siècle, où les hommes avaient souvent le crâne rasé pour porter des perruques. Il était en coton, soie ou velours. Il se portait en intérieur et non pour dormir.

Een Franse moderator heeft hieraan toegevoegd: “réf. nécessaire”, oftewel: Graag een verantwoording!
De Duitse slaapmuts heeft het ook niet over hoofdluis:

Eine Nachtmütze, auch Schlafmütze genannt, ist eine weiche und meist warme Kopfbedeckung, die im Bett getragen wurde, da Schlafzimmer nicht so gut beheizt waren wie heute, wenn überhaupt.

Tenslotte de Engelse slaapmuts:

A nightcap is a warm cloth cap worn while sleeping, often with pajamas or a nightshirt. They are similar to winter “beanies” worn in cold climates. They were common in northern Europe before central heating was available, when homes were cold at night.

Nu hebben Wikipedia-artikelen een ‘Overleg’-pagina, waarop soms heftig gediscussieerd wordt. Ik kan u aanraden er een gewoonte van te maken altijd die Overleg-pagina te raadplegen als de informatie die u zoekt belangrijk is. In de Duitse en Engelse Overleg-pagina wordt gesproken over de mogelijke hygiënische functie van de slaapmuts, en dan vooral in de Pruikentijd, maar zonder argumenten of enige literatuurverwijzing.

Hier aangekomen begon ik mij in alle ernst af te vragen waar de jury-voorzitter van De slimste mens, zijn veronderstelling op baseerde.

Ik heb de CD-ROM Middelnederlands (en het WNT) gestart en ben met een luizenkam door alle bestanden gegaan zonder iets te vinden dat de moeite van het vermelden waard is. Ja, in het Bouc der ambachten / Livre des mestiers van omstreeks 1350 is sprake van een cueuvrechief de nuit, een hoofdbedekking voor de nacht, maar waartoe die diende … wordt nergens verteld. Het was in elk geval geen slaapmuts zoals wij die kennen, want de kunst van het breiën drong pas in de loop van de zestiende eeuw in onze contreien door.

Kunsthistorica Martine Meuwese heeft mij afbeeldingen uit middeleeuwse handschriften toegestuurd, waarop mensen in bed vaker wel dan niet hun hoofd bedekt hebben, maar … waarom? Ook heeft zij er costuumboeken op na geslagen, en die hebben het overal over behalve over de cueuvrechief de nuit.

Ik heb een lokale dermatoloog geraadpleegd, die mij weer doorverwees naar een specialist in de geschiedenis van de geneeskunde, maar die reageerde niet op mijn e-mail En niet alleen hij.

In de Franse letterkunde valt af en toe het woord ‘bonnet de nuit’ of ‘cueuvrechief de nuit’, maar zonder dat daar iets bijzonders over gezegd wordt. Het hoort bij het slaapcostuum: nachthemd + bonnet de nuit.

In de Ferguut, en dan zitten we in Frankrijk omstreeks 1200 en in het Nederlands omstreeks 1240, rijdt Ferguut door de donkere nacht in de vrije natuur een tent tegemoet, waarin een ridder een liefdesnacht doorbrengt met een jonkvrouw. Uit de beschrijving blijkt overduidelijk dat beiden naakt zijn en geen hoofdbedekking dragen, want de jonkvrouw staat “hancharich” op, dat wil zeggen met loshangend haar. De Franse auteur voegt hier een sneer aan toe, namelijk dat zij eruit zag als een ‘waanzinnige’, want kennelijk was het is in die tijd in kakkineuze kringen niet (meer) chique om het haar los te laten hangen. De Middelnederlandse vertaler doet hier niet moeilijk over en maakt de indruk enkel te willen suggereren waarmee zij bezig waren.
In alle middeleeuwse Franse en Nederlandse romans die ik gelezen heb, ben ik nog nooit een bedscène tegengekomen, waarin de held of de heldin zei: “Vergeving lief, even mijn slaapmuts op / af / rechtzetten.”

Ik heb er Bartholomeus Engelsman, een dertiende-eeuwse alwetende encyclopedist, op nageslagen. Een prachtig hoofdstuk over de hoofdluis en hoe die te bestrijden, maar geen woord over de slaapmuts als prophylaxe. Ik heb er Jan Yperman op nageslagen, een chirurgijn met twee rechterhanden die omstreeks 1300 al zijn kennis boekstaafde voor zijn zoon. Prachtig hoofdstuk over de hoofdluis en hoe die te bestrijden, maar geen woord over de slaapmuts als remedie. Orlanda Lie heeft voor mij middeleeuwse recepten doorgenomen, waarin de lijdende mens baat kan vinden in zijn strijd tegen het ongedierte dat hoofdluis heet. Geen woord over de slaapmuts.

Tenzij Maarten van Rossem met onweerlegbare bewijsplaatsen komt, kan ik niet anders dan zijn uiteenzetting over de slaapmuts als voorbehoedsmiddel tegen hoofdluis rangschikken onder de categorie Broodje-aap-verhalen.

Naschrift

Een kritische lezer deelde mij telefonisch mee dat de kans dat Maarten van Rossem uit eigen kennis putte (veel) minder groot is dan dat hem dit verhaal over de slaapmuts werd aangereikt door de redactie van De slimste mens. Lijkt mij allerminst onwaarschijnlijk. Mensen die de Reinaert kennen, weten hoe gevaarlijk het kan zijn als je doet alsof je iets zelf bedacht hebt.