Middeleeuwse tips en tricks uit Kennis in beeld. Denken en Doen in de Middeleeuwen
Door Ine Kiekens
Als mediëviste krijg ik van familie, vrienden en kennissen af en toe het volgende voorgeschoteld: “Vertel eens iets bijzonders, hoe zat dat nu eigenlijk in de middeleeuwen? Aten mensen met mes en vork? Wasten ze zich wel regelmatig? Welke kleren droegen ze? Maakten ze zich op om naar een feest te gaan? En wat deed men als men ziek werd? Wordt daarover iets verteld in die oude geschriften die je daar nu al enkele jaren aan het bestuderen bent?”
Tja, hoe zat dat nu eigenlijk? Ik moet eerlijk bekennen: op dergelijke vragen heb ik zelden een gefundeerd wetenschappelijk antwoord. Beroepshalve ben ik vooral met religieuze teksten bezig en heb ik weinig zicht op de zogenoemde artesliteratuur. Dat begrip staat voor teksten ‘die een utilitair, instructief, en niet (hoofdzakelijk) een recreatief, esthetisch, religieus of emotioneel doel beogen’. Teksten met een hoge bruikbaarheidswaarde, dus, waarbij de klemtoon niet exclusief op het diverteren of op het streven naar het zielenheil lag.
Lange tijd werden de artesteksten in de medioneerlandistiek nogal stiefmoederlijk behandeld. Geheel onterecht: dergelijke teksten vormen immers belangrijke getuigenissen van de middeleeuwse leef- en denkwereld en laten ons toe een glimp op te vangen van het dagelijkse leven van de middeleeuwer. Aan het einde van de vorige eeuw werd de artesliteratuur eindelijk uit haar schaduwpositie gehaald. Zo publiceerde Ria Jansen-Sieben het Repertorium van de Middelnederlandse Artesliteratuur (1989) en werd de Werkgroep Middelnederlandse Artesliteratuur (WEMAL, 1999) opgericht. Deze werkgroep onder leiding van Orlanda Lie zet zich sindsdien in om edities en bloemlezingen van artesteksten te vervaardigen. Op die manier wil ze de artesliteratuur meer bekendheid verlenen, zowel bij vakgenoten als bij een breder publiek van geïnteresseerden. Mét resultaat! In Wereld in woorden (2013), Frits van Oostroms standaardwerk over de Middelnederlandse letterkunde in de veertiende eeuw, heeft de artesliteratuur een volwaardige plaats gekregen.
Enkele maanden geleden werd Kennis in beeld. Denken en Doen in de Middeleeuwen voorgesteld, een nieuw boek dat onder leiding van de WEMAL was gemaakt. Het betrof evenwel geen gewone uitgave, maar wel een heus platenboek. Het doel van dit werk bestond er dan ook niet alleen in om middeleeuwse artesonderwerpen en -teksten op het voorplan te plaatsen, maar ook om aandacht te besteden aan de talrijke afbeeldingen in en rond dit corpusmateriaal. De combinatie van beeld- en teksttraditie leidde tot 21 hoofdstukken, opgebouwd rond een centrale afbeelding, een Middelnederlands citaat als vertrekpunt. Daarna volgt een korte uitleg over het kernonderwerp, afgewisseld met beeldend materiaal ter ondersteuning.
Het resultaat is een aangenaam, vlot leesbaar en prachtig geïllustreerd weetjesboek dat mij alvast heel wat heeft bijgeleerd. De volgende lukraak gekozen tips en tricks omtrent schoonheid en cosmetica wil ik jullie alvast niet onthouden. Bij succesvol gebruik verneem ik het overigens graag.
- Hoe krijg je een claer aensicht, oftewel, een smetteloze, lichte huid? Meng het meel [van groene bonen] met water of met loog, waarmee men ook het haar wast: het gezicht wordt blank en ook de sproeten in het gezicht verdwijnen. (p. 98).
- Hoe laat je rimpels verdwijnen? Smeer je gezicht in met een melkachtige substantie gemaakt van onder andere zilverschuim (litargirus), vet (sagimen) en azijn (p. 99).
- Hoe bekom je krulhaar? Wrijf je schouderbladen in met biest of met melk van een koe die een kalf heeft (p. 99)
En zo gaat Kennis in beeld wel nog even door. Nog enkele interessante aanbevelingen en weetjes:
-
Eten doe je pas nadat je vorige maaltijd verteerd is. Drinken doe je niet wanneer je geen dorst hebt. (p. 66)
- Na het middagmaal houd je bij voorkeur geen middagdutje. Daarvan krijg je koorts of hoofdpijn. (p. 67)
- Slapen staat gelijk aan bewegen. Als je gaat slapen, lig je op je rechterkant. Bij het wakker worden, lig je op je linkerkant. (p. 67)
- Seks is (soms) gezond. Het zorgt voor gunstige effecten bij jonge vrouwen die ernaar verlangen. Onthouding leidt bij hen zelfs tot de dood. Te vaak seks is dan weer fataal voor mannen. En eveneens niet te veronachtzamen: hoewel het bevredigen van lichamelijke behoeftes – als het met mate gebeurt – goed is voor de gezondheid, is het gevaarlijk voor de ziel. (p. 110)
Voortaan kan ik met deze kennis uitpakken als familiefeesten op een saaie bedoening dreigt uit te draaien. Of wanneer het gesprek tijdens een eerste date stil lijkt te vallen. Het maakt niet uit in welk gezelschap ik precies vertoef; de onderwerpen zijn alvast voldoende gevarieerd, gaande van specificiteiten over identiteit en gezondheid tot passages over natuur, magie en het hiernamaals. Nog leuker wordt het om samen Kennis in beeld door te bladeren. Al keek de persoon naast mij op de trein mij maar vreemd aan toen ik de kam op p. 108 van het boek aan het bestuderen was. Wie de reden daarvoor wil kennen, moet het boek maar eens ter hand nemen.
Kennis in beeld heeft enkele belangrijke troeven. Het boek biedt inzicht in een reeks interessante artesonderwerpen en is in een vlotte stijl en voor een breed publiek geschreven. Het besteedt niet alleen aandacht aan de artesteksten zelf, maar laat ook ruimte voor de afbeeldingen die in deze literatuur aanwezig zijn of ermee in verband staan, wat de toegankelijkheid van het werk vergroot. Tot slot, maar niet onbelangrijk: ik weet voor enkele mensen alvast een geschikt kerstgeschenk. Om te anticiperen op een prangende vraag die ik vast en zeker zal krijgen – is het geven van cadeautjes op Kerstmis een middeleeuws gebruik – ga ik alvast al op zoek naar een werk over middeleeuwse kersttradities…
Andrea van Leerdam, Orlanda Lie, Martine Meuwese & Maria Patijn (red.), Kennis in beeld. Denken en Doen in de Middeleeuwen. Uitgeverij Verloren, Hilversum, 2014, Artesliteratuur in de Nederlanden 8. ISBN: 9789087044176. Prijs: € 25,-.
Laat een reactie achter