In de Belgische krant De Morgen stond de volgende zin: Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook bij wie je het niet verwacht. In de facebookgroep REYERStaal ontstond hierover discussie: is dat wel goed? Dat klinkt toch wel gek. Maar wat is er dan gek aan?
Er is niet veel grammaticale analyse nodig om in te zien hoe dit in elkaar zit. De betrekkelijke bijzin bij wie je het niet verwacht (zoals in iemand bij wie je het niet verwacht) is hier gebruikt als een vrije relatiefzin, waarin bij wie bedoeld is als een betrekkelijk voornaamwoord met ingesloten antecedent (zoals in Wie je hier niet zou verwachten, is de voorzitter). En dat kan eigenlijk niet.
In dit geval is de vrije relatiefzin gebruikt op een plaats waar een voorzetselgroep met bij (of een andere tijd- of plaatsbepaling) vereist is: Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook bij deze mensen. Het voorzetsel bij in bij wie wordt echter al vereist in de bijzin (je verwacht het bij iemand). Die twee voorzetsels zijn dus als het ware samengetrokken. Dat is al gek. In een geval als Ik zet de joker in in de laatste ronde, waar ook twee keer hetzelfde voorzetsel staat, is samentrekking volslagen onmogelijk: *Ik zet de joker in de laatste ronde.
Maar zo’n vrije relatiefzin met een voorzetsel kan eigenlijk sowieso al niet. Je kunt het zien als je zo’n bedoelde vrije relatiefzin (bijvoorbeeld op wie hij kan rekenen) probeert te plaatsen in een context waar een ander voorzetsel vereist is, bijvoorbeeld: Hij heeft alleen maar oog voor op wie hij kan rekenen. Dat kan niet. Dat moet iets worden als Hij heeft alleen maar oog voor mensen op wie hij kan rekenen.
De grammaticale analyse lijkt dus uit te wijzen dat de zin ongrammaticaal is: vrije relatiefzin met voorzetsel kan niet, en die samentrekking van voorzetsels is ook al niet goed. Maar dat betekent dat de oorspronkelijke vraag ‘Wat is hier gek aan?’ dus eigenlijk moet worden omgekeerd: ‘Wat is hier goed aan?’ Waarom klinkt dit niet volslagen ongrammaticaal?
Het zou kunnen dat taalgebruikers bereid zijn om overal te interpreteren als bij allerlei mensen. In dat geval heb je wellicht nog een marginale interpretatie van bij wie je het niet verwacht als een gewone betrekkelijke bijzin. Dat is ook al afwijkend, zoals je ziet in ?Na aanslagen duikt islamofobie bij allerlei mensen op, ook die gewoonlijk andere denkbeelden hebben, maar het zou kunnen dat dit de acceptabiliteit iets verhoogt.
Het kan ook zijn (dat denk ik eigenlijk), dat die gelijke voorzetsels leiden tot een soort ‘sloppy’ interpretatie, waarbij de ongrammaticaliteit op de een of andere manier uit beeld verdwijnt. Je ziet het ook in andere gevallen, waarbij een verdergaande gelijkheid in hoofdzin en bijzin die slordigheid nog bevordert. Kijk maar: Hij gelooft in op wie hij kan rekenen is slecht, Hij vertrouwt op wie hij kan rekenen is ook slecht, maar iets beter, maar Hij rekent op wie hij kan rekenen klinkt ineens een stuk beter. Toegegeven, nog niet goed, maar vergeleken met de andere duidelijk beter.
[Terzijde: ook Hij vertrouwt op wie hij kan vertrouwen en Hij gelooft in wie hij kan geloven klinken goed, maar daar komt het natuurlijk omdat wie hij kan vertrouwen en wie hij kan geloven als vrije relatief gewoon goed zijn.]
Hoewel de vrije relatief beginnend met een voorzetsel niet lijkt te kunnen, wordt het allemaal ook wat beter als je een vrije relatief maakt met een voornaamwoordelijk bijwoord. Bijvoorbeeld: Dit leidt tot waar deze zaken meestal toe leiden. In dit geval is waar deze zaken meestal toe leiden een vrije relatiefzin (datgene waar deze zaken meestal toe leiden), en dit lijkt prima (nou ja, prima) te passen in de context van een voorzetselgroep met tot. Zo kun je ook wel hebben Hij gelooft in waar hij altijd in geloofd heeft, en misschien ook nog wel (al is dat weer wat minder) Hij vertrouwt op waar hij in gelooft.
Conclusie: een vrije relatiefzin met een voorzetselgroep als betrekkelijk voornaamwoord kan eigenlijk niet, maar het voornaamwoordelijk bijwoord, en wellicht een gelijke context in hoofd- en bijzin maakt het allemaal wat draaglijker voor wie het allemaal niet zo precies hoeft.
Op het gevaar af dat ik sloppy ben tot in mijn vezels: ik zou de zin zomaar kunnen gebruiken en moet moeite doen om te snappen waarom hij eigenlijk niet goed is. In dat licht een vraag: als je grammaticale intuïties analyseert, hoe kun je dan onderscheid maken tussen iets wat goed klinkt en iets wat eigenlijk gewoon goed is? Dat het goed klinkt, is toch die intuïtie?
Wat deze zin betreft: ik zou hem, denk ik, zonder gewetensbezwaren gebruiken omdat ik het gedeelte achter de komma als een min of meer zelfstandige eenheid zie. Wat eraan ten grondslag ligt is meer een zin als:
Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook hier.
dan:
Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook bij wie bij wie je het niet verwacht.
In het gedeelte na de komma wordt wat vóór de komma staat in zijn geheel stilzwijgend samengevat, niet alleen de werkwoordsvorm 'duikt op'. Misschien een soort ellips. Als ik de zin moest aanvullen, zou het iets worden als:
Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook gebeurt het wie je het niet verwacht.
Ik erken graag de intuïtie die jij verwoordt, en in feite gaat het stuk daar ook over: hoe kan het dat een zin waarvan een analyse uitwijst dat hij uit allerlei ongrammaticale elementen bestaat (want ik neem aan dat jij zinnen als *'Ik zet een joker in de laatste ronde' en *'Hij heeft alleen maar oog voor op wie hij kan rekenen' ook fout vindt klinken), nog acceptabel klinkt? Dat kan mijns inziens grammaticaal alleen verklaard worden uit die 'sloppyness.' Ik heb daar trouwens geen waardeoordeel over.
Jij zegt: de bijzin staat op de plaats van 'hier.' Maar daarmee heb je niet echt een verklaring gegeven. Want dan zou 'hier' inderdaad vervangen zijn door 'bij x' en x is dan 'wie je het verwacht.' Maar 'wie je het verwacht,' dat is geen goed zinsdeel (neem ik aan dat jij ook vindt).
Ik zou het trouwens niet parafraseren als 'ook bij wie bij wie je het niet verwacht' maar als 'ook bij degene bij wie je het niet verwacht.'
Jouw laatste aanvulling (het lijkt me meer een parafrase trouwens) is natuurlijk prima, maar nu laat je het hele voorzetsel 'bij' weg, je maakt van 'wie' een meewerkend voorwerp binnen de bijzin, en je plaatst de hele bijzin in de context waar een meewerkend voorwerp verwacht wordt.
Het woordje bij had er gewoon moeten staan. Een typfout. Je bent sloppy of niet…
De zin is dus:
Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook gebeurt het bij wie je het niet verwacht.
Lijkt me hetzelfde probleem. Het gebeurt dus 'bij iemand', of 'bij mensen,' en in plaats van 'iemand' zeg je dan 'wie je het niet verwacht.' En dat is eigenlijk een onmogelijk zinsdeel. 'Wie je het niet verwacht' is toch niet goed, of wel? Je kunt ook niet zeggen *'Ik schrijf het toe aan wie ik het niet verwacht.' Of *'Jij bewondert wie ik het niet verwacht.' Dat 'bij' is dus in de bijzin al vereist.
Waar het mij om gaat, is dat er na de komma een constructie wordt gebrouwen die je grotendeels los moet zien van wat er voor de komma gebeurt. Daar ga je volgens mij niet op in. Sloppiness alleen vind ik een wat magere verklaring en is er bovendien eentje die constructies veronderstelt die niet sloppy zijn. Als je bijvoorbeeld zou willen onderzoeken wanneer elliptische zinnen of wat daarop lijkt, acceptabel worden gevonden, zal je waarschijnlijk niet veel hebben aan het concept.
Ik zie trouwens de relevantie niet van wat je opmerkt aan het slot van je tweede alinea.
En omdat ik nu 18.12 lees: 'bij' is in de bijzin al vereist en dan lost 'gebeurt' het probleem inderdaad niet op. Blijft de vraag waarom het een probleem is. De zin
Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook gebeurt het bij wie je het niet verwacht.
is voor mij acceptabeler dan
Na aanslagen duikt islamofobie overal op, ook gebeurt het bij degene bij wie je het niet verwacht.
Een sloppiness-intuïtie moet je dan inpassen in het geheel van grammaticale intuïties van de taalgebruiker. Vanwege efficiëntie of esthetiek?
Ik probeer juist wat achter de komma staat los te zien van wat ervoor staat. Jij zegt immers, dat stuk staat voor iets als 'hier.' Welnu, dat eist al een voorzetsel, niet? 'Hier' kan niet zijn 'wie je het niet verwacht.' Dus staat er 'bij' bij. Maar dat 'bij' is ook al verplicht vanuit de bijzin ('je verwacht het bij iemand'). Het is dus van twee kanten vereist, hoe je het ook bekijkt.
Ik ben het met je eens dat 'sloppy' een magere verklaring is. Het is de oplossing als alle andere oplossingen falen.
ja, sloppy interpretatie komt in meer uithoeken van de grammatica voor, dat is zeker iets reëels. Dat jij de zin met (al dan niet terecht veronderstelde) sloppy interpretatie beter vindt dan de zin die zeker grammaticaal is maar misschien minder acceptabel kan daar een illustratie van zijn.