Ik had de pdf-bladzijde van de Vergaderinge der historien van Troyen, waar mijn vorige column over ging, nog niet omgeslagen of ik zag dat de zetter al weer lek was gereden. Als amuse gueule een kleinigheid:

Jacob Bellaert, Haarlem 1485, fol. d2, verso b

Het gaat om de zin die begint met de rode I: Iupiter al vechtende riep dicwijl tot saturnus dat hi hem vertoechde eer de saec mit hem qualiker ginck
     Het gaat om “vertoechde”. Zoals het er staat, lijkt het de verleden tijd van het wederkerend werkwoord ‘hem vertogen’ dat (hier) zoveel betekent als: zich laten zien.
     Ik ga ervan uit dat de zetter dacht dat Jupiter (zijn vader) Saturnus met grote regelmaat vroeg om zich te laten zien om de zaak niet nog erger te laten worden. Jupiter had zijn vader immers beloofd dat hij hem geen haar zou krenken. Het enige dat hij immers wilde, was zijn vader ervan overtuigen de strijd te staken.

Of dit ook zo in de kopij van de zetter stond, betwijfel ik. Op basis van de Franse brontekst: “Iupiter en faisant son deuoir escrya souuent a saturne quil se voulsist retaire ains que la chose alast pis”
     “Hem vertoechde” is niet de vertaling van “se retaire”, maar ‘hem vertoech’ van het wederkerend werkwoord ‘hem vertiën’ is dat wél.
     In de kritische editie luidt deze zin daarom: “Jupiter, al vechtende, riep dicwijl tot Saturnus dat hi hem vertoech eer de saec mit hem qualiker ginck.”
     Met andere woorden: Jupiter roept Saturnus toe de pleiterik te maken voordat er nóg meer doden vallen.

In de op één na onderste regel ziet u dat de middeleeuwse ‘lezer’ geen poep in zijn ogen had. In de vorige kolom had hij al het ontbreken van het woord ‘hand’ gesignaleerd en in de marge “hant” geschreven. Nu zag hij dat er een letter ‘s’ in “verch” ontbrak en voegde die toe.

Maar de hoofdmaaltijd van vandaag is deze perikoop:

Jacob Bellaert, Haarlem 1485, fol. d2, verso b

Begrijpt u de eerste zin? Dit staat er in het Frans: “[I]L sembla lors aux saturniens quen multipliement de horions se nourrissoit la puissance de Iupiter /”. Met andere woorden: waar normale mensen vermoeid raken van het uitdelen van beuken lijkt Jupiter juist met elke beuk aan kracht te winnen.
     De daarop volgende zin is gemankeerd. Het woord ‘Daer’ ontbreekt aan het begin van de zin. Staat wél in de Franse brontekst: “la fut la terre arrousee de nouueau sang”. De vertaling laat overigens ook te wensen over. In het Frans lezen wij dat de aarde / grond roodgekleurd wordt met vers bloed. Dat is iets anders dan: “[Daer] was d’aerde op een nyeu mit bloet geverwet.”
     Maar waar het mij om gaat, is de zin:

saturnus hielt de strijt also lang als hi mochte ende en wilde in geender manieren vliegen ende keerden de rugge ende hi mede des gelijcs, ende waren soe scerpelic geuolcht datter veel op de wech verslaghen worden ende dander berchden hem deen hier dander daer

     De overgang “vliegen ende keerden de rugge klopt niet.

Wat staat er in de inmiddels onmisbare brontekst?

Saturne tint la bataille autant que force lui dura et ne voulloit nullement fuir. Mais en la fin que ses hommes prindrent la fuitte et tournerent le dos Il le tourna pareillement et furent si asprement chassez que les vngs furent occis sur le chemin et les autres se sauuerent puis ca puis la /

Na het lezen van de vorige columns voelt u op uw klompen waar hem de kneep zit: een saut du même au meme. Heel goed! Het woord in de brontekst waarover de ogen uitgegleden zijn is “fuir / fuitte”:

Saturne tint la bataille autant que force lui dura et ne voulloit nullement fuir. Mais en la fin que ses hommes prindrent la fuitte et tournerent le dos Il le tourna pareillement et furent si asprement chassez que les vngs furent occis sur le chemin et les autres se sauuerent puis ca puis la /

Geparafraseerd: Saturnus bleef vechten zolang hij daar de kracht toe had en wilde niet vluchten. Maar toen zijn mannen op de vlucht sloegen, nam ook hij de vlucht, en zij werden zo fel nagejaagd dat sommigen onderweg werden doodgeslagen, maar anderen zich hier en daar in veiligheid konden brengen.
     Hoe staat het er in de editie van Aeschbach van de handschriften?

Saturne tinst la bataille autant que force lui dura, et nullement ne vouloit fuir. Mais au fort venir et a la restrainte, quant ses hommes veyrent que la chose aloit pour eulz de mal en plus grant mal, ilz prindrent la fuite et, tournans le dos, Saturne le tourna samblablement. Si furent mis en chasse si aspre et sy mortelle que les uns furent ochis sus le chemin, les autres se sauverent puis cy puis la.

Het is overduidelijk. Ook nu weer volgt de Middelnederlandse vertaler de gedrukte versie.

Als advocaat van de duivel zou ik nu een andere brontekst kunnen verzinnen, waarin niet stond: “prindrent la fuite” maar ‘prindrent a fuir’. Op die manier zou die saut du même au même nog meer reliëf krijgen. Maar ik weet uit ervaring dat woorden niet exact hetzelfde hoeven te zijn om een saut du même au même effect te kunnen oproepen.

Kortom, de gedrukte versie van le Recoeil is vooralsnog, maar onder voorbehoud, de meest in aanmerking komende gegadigde als brontekst.