Door Willem Kuiper

Vorig jaar kwam er eindelijk een laat-Middelnederlandse prozaroman, waarnaar ik al jaren op zoek was, uit de boekenkast van een privé-bezitter in het publieke domein: Galien Rethore. De nieuwe bezitter werd de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience te Antwerpen. Geen betere bewaarplaats voor deze Karelroman, die nog net in het eerste kwart van de 16e eeuw te Antwerpen gedrukt zal zijn door Willem Vorsterman. Als student leerde ik dat Vorsterman een herdrukker was, maar dat lijkt in dit geval niet op  te gaan. Het oplossen van dat probleem laat ik graag aan anderen over om mijzelf te concentreren op de editie van deze roman en de verhouding tot de Franse brontekst.

Dankzij de uitzonderlijke medewerking van de Erfgoedbibliotheek in de persoon van Steven Van Impe, conservator oude drukken, kon ik al snel over foto’s van deze druk beschikken. Inmiddels kunt u dat ook: https://neerlandistiek.nl/2016/12/galien-rethore-on-line/ De verhouding tot de brontekst is dit keer simpel. Het kan niet anders of de Antwerpse [?] vertaler gebruikte de druk van Anthoine Verard, Parijs 1500. Die druk is toegankelijk via Gallica: Galien Rethore nouvellement imprime a Paris. Waar deze druk onduidelijk is kan de jongere druk Histoire du vaillant et preux chevalier Galien Rethore filz du conte Olivier de Vienne, per de France, gedrukt door Nicolas Bonfons, Parijs 15?? geraadpleegd worden.

Galien Rethore is een remaniement van een (veel) ouder chanson de geste: Galien le Restoré. Letterlijk: Galien die herstelt (als de oude pers gesneuveld zijn). Van dat chanson de geste bestaat een editie van de hand van Edmund Stengel, en ook die vindt u op Gallica: Galien li Restorés. Daarmee heb je als editeur al het tekstmateriaal in handen en kun je aan de gang.

Wat direct opvalt, is dat de Franse brontekst veel lijviger is dan de Middelnederlandse vertaling. Dat Middelnederlandse vertalers vaak (licht) bekortend werken, is algemeen bekend. Maar de vertaler van Galien Rethore gaat (veel) verder, zoals u zult zien. Zo vat hij het begin van de Franse tekst, een navertelling van het chanson de geste Le pèlerinage de Charlemagne samen tot één hoofdstuk. Daarin wordt verteld hoe Galien verwekt wordt door Olivier de Vienne bij de dochter van de koning van Constantinoble. Een nogal burlesk en grotesk verhaal, waarin seks en geweld de boventoon voeren. Mogelijk is hier (ook) sprake van censuur, want de Middelnederlandse literatuur is ten opzichte van de Franse voorbeeldteksten doorgaans gekuist, naar ik meen te weten omdat die Middelnederlandse vertalingen zich toch vooral op een publiek van (ongehuwde) jongvolwassenen richtten, voor wie huwelijk en liefde (nog) geen zaken waren om te relativeren, laat staan de spot mee te drijven.

De zo ontstane dunte werd ten dele gecompenseerd door het opnemen van een flink aantal houtsneden ter grootte van een halve pagina. Over die houtsneden kan ik u weinig zinnigs vertellen. Ook dat laat ik graag aan experts over.

Galien Rethore is een rijke tekst, vooral de volledige Franse versie. Het is een voorleesboek, en u doet er goed aan uzelf een voorlezer voor te stellen, die de personages van het boek al voorlezend speelt. De roman staat bol van dramatische ironie. Hilarisch vond ik bijvoorbeeld een helaas onvertaald gebleven passage waarin Galien door zijn tegenstander, Pinart de Brucelles, “dalderwreetste Sarazijn van Torckien”, is uitgenodigd om in zijn tent de nacht door te brengen, om de volgende dag hun gevecht voort te zetten. Pinart kan zich deze gastvrijheid veroorloven omdat hij in het bezit is van een balsem die ooit aan Titus, de zoon van Vespasianus, toebehoorde, die hem gebruikte tegen lepra en insektenbeten. Dankzij die balsem is de huid van Pinart zo hard als staal, en kan Galien er met zijn zwaard Floberge nog geen schrammetje in aanbrengen. Niet dat Galien zijn best niet doet (mijn kritische editie):

Et le roy Pinart s’en ala despoiller de son haubert, lequel estoit tout froissé et cassé des coupz qu’il avoit euz de Galyen, tellement que on n’eust sceu trouver une paulmee entiere de son harnois. Lors quant Pinart voit ses armures ainsi acoustrees il les vint monstrer a Galyen et lui dist: « Regardez francois, comment scavez guerroier ! Vous m’avez mallement endommagé mes armes. Toutes sont cassees et desrompues. J’en ay grant ennuy en mon courage. » — « Certes, dist Galyen, je n’en puis. Mais a tort vous le me monstrez, car je ne suis pas cousturier. »

Het kan niet anders of de verteller / voorlezer heeft hier Pinart geïmiteerd, die, nadat hij zijn halsberg uitgetrokken heeft, tot zijn verbijstering ziet dat die overal zwaar beschadigd is door de zwaardhouwen van Galien, en zich daar luidkeels over beklaagt. En vervolgens Galien heeft nagedaan die hierop reageert met: “Ja, nou en? Dat moet u mij niet laten zien. Ik ben toch geen kleermaker.”

Als u zichzelf leert om op deze manier de roman dramatisch te lezen dan wordt hij nóg amusanter dan hij al is.

Vandaag wordt Galien Rethore door de Erfgoedbibliotheek te Antwerpen aan de wereld getoond. Een mooi moment om met een feuilleton editie te starten. Tot over een uur.

 

Naschrift 1: UvA Collega Jelle Koopmans attendeerde mij op een nieuwe gedigitaliseerde Franse druk in Gallica: Les nobles prouesses et vaillances de Galien restaure, filz du noble Olivier le marquis et de la belle Jaqueline, fille du roy Hugon empereur de Constantinoble. Gedrukt te Lyon door Glaude Nourry, alias ‘le Prince’ in het jaar 1525. Geïllustreerd.