Door Lucas Seuren

Vrouwen zijn helemaal geen onbegrijpelijke wezens, mannen moeten gewoon beter opletten. Dat is de boodschap van een meisje dat werd geïnterviewd door Trouw voor een artikel over gedrag van tieners in een zwembad. Het artikel verhaalde over de aandacht die meisjes krijgen in het zwembad van jongens, welk gedrag gewenst of ongewenst is, en hoe ze daarmee omgaan. Het artikel is een ware schatkamer voor sociaaltaalkundigen, met name als je meer wilt weten over “hofmakerij” onder kinderen van rond de 12 jaar. Maar wat mij nog het meest intrigeerde was wat de meisjes vertelden over hoe ze omgingen met het gedrag van de jongens.

De meisjes snappen er namelijk maar niks van dat jongens moeite hebben met de signalen die de meisjes geven, over of ze wel of niet geïnteresseerd zijn. Eerst lijkt dat ook vrij logisch, een van de meisjes, Anieke genoemd in het artikel, zegt dat als ze iets niet wil ze gewoon nee zegt. Hoeveel helderder wil je het hebben. Maar daarna raakte ik toch echt de draad kwijt. Als ze iets wel willen, of zelfs maar misschien willen, dan zeggen ze namelijk nou nee.Simpelweg ja zeggen is er niet bij: ‘dat doe je gewoon niet!’ En dus is het aan de jongens om uit te vogelen wanneer nee ja betekent, of wanneer ze van een nee een ja kunnen maken (ook al wordt die ja dan dus niet verbaal expliciet gemaakt).

Er voor het gemak van uitgaande dat wat het meisje zegt klopt, dat ze inderdaad consequent nou nee zeggen om ja of misschien te bedoelen, is dat vrij bijzonder. Waarom maakt nou zo’n cruciaal verschil? Heel veel onderzoek naar nou is er niet, maar gelukkig verscheen er vorig jaar een artikel van de hand van Harrie Mazeland waarin hij verschillende aspecten van nou bespreekt. Hij merkt hierin op dat nou aan het begin van een uiting laat zien hoe die uiting gerelateerd is aan de voorgaande interactie. Hij citeert daarbij twee functies die al in 1986 werden door Henk Pander Maat en collega’s: divergent nou en concluderend nou  (wat Mazeland next-step noemt) .

Bij divergent nou gaat het waarschijnlijk om de meest voorkomende vorm van nou. Deze vorm van nou komt uitsluitend voor in reacties. De spreker waarschuwt ermee dat er een probleem is met hoe hij/zij gaat reageren, en het is aan de ander om uit te vogelen wat het probleem is. We vinden deze vaak terug als spreker A een taalhandeling uitvoert waaruit een duidelijke voorkeur voor een bepaald antwoord blijkt, en spreker B het ongewenste antwoord geeft. Mazeland geeft het volgende voorbeeld, waarin B een uitnodiging van A afwijst:

A: ik weet niet of je in de gelegenheid bent om zaterdag langs te komen?
B: nou nee, dat lukt ook niet.

Deze vorm van nou verschilt van de next-step nou, waarmee een spreker aangeeft dat hij/zij aan de volgende fase van een grotere discourse eenheid begint. Dit gebruik van nou vinden we dan ook niet alleen in reacties, maar ook middenin een langere uiting of aan het begin van een eerste actie. Zie bijvoorbeeld het volgende dialoogje:

A: Hallo!
B: Hai!
A: Nou, is het goed gekomen?

Wat zeggen deze bevindingen over het gebruik van nou bij de meisjes in het zwembad? Ook zij zetten nou in als een discourse marker: ze signaleren ermee hoe hun antwoord zich verhoudt tot de voorgaande interactie. We hebben bovendien te maken met reacties op handelingen waarbij er een gewenst antwoord is. Als een jongen iets wil, dan geniet toestemming overduidelijk de voorkeur. Maar nou nee lijkt geen toestemming te geven; nee is het ongewenste antwoord en dat er nou voor komt is, zoals uit het eerste voorbeeldje bleek, niet heel ongewoon. Die nou waarschuwt normaal dat de spreker niet het gewenste antwoord gaat geven. In die zin is de verwarring bij de jongens dus wel begrijpelijk: nou nee lijkt niet meer dan een misschien iets vriendelijkere manier om nee te zeggen.

Maar er is nog een extra variabele in het spel: de meisjes kunnen of willen geen ja zeggen. De conventionele manier waarop we in ons dagelijks taalgebruik een uitnodiging aannemen of op een verzoek ingaan is dus niet beschikbaar. We zouden dus kunnen zeggen dat de meisjes nou gebruiken om aan te geven dat het antwoord niet ondubbelzinnig is (in de literatuur wordt de term straightforward gebruikt); de jongens moeten de diepere boodschap eruit vissen. Gegeven, het is een heel ongebruikelijke functie voor nou, een die ik in mijn eigen data nooit ben tegengekomen, maar wel een die blijkbaar beschikbaar is.

De vraag is dan vooral hoe de jongens er ooit achter moeten komen dat nou nee niet hetzelfde betekent als nee. En dat ze ook nog moeten uitvogelen wanneer het ja betekent en wanneer ze slechts toestemming hebben om te proberen van de nee een ja te maken, zonder dat ze ooit te horen krijgen dat de nee een ja geworden is. Blijkbaar hebben ze dat nog niet helemaal door en dus is wat voor de meisjes overduidelijk is, voor de jongens een mysterie. Gelukkig zijn ze nog jong, en hebben ze alle tijd om uit te vogelen hoe ze vrouwen succesvol het hof kunnen maken.