Door Willem Kuiper

In 1493 drukte Christiaen Snellaert te Delft een boekje, waarvan maar één exemplaar bewaard bleef: Die schoone ende die suverlicke historie van Appollonius van Thyro.

Dit boekje (8 katernen: A6 B4 C6 D4 E6 F4 G6 H4 = 80 bladzijden) ligt veilig in een kluis in Middelburg, maar dankzij mijn UvA jaargenoot Ronald Rijkse, oud-medewerker van de Provinciale Bibliotheek van Zeeland, beschik ik over een hoogwaardige digitale reproductie, die ik met genereuze toestemming van de huidige conservator, Marinus Bierens, online mag zetten in mijn Bibliotheek van Middelnederlandse Letterkunde (BML).

Apollonius van Tyrus is de hoofdpersoon van een van oorsprong antieke prozaroman, getiteld Historia Apollonii regis Tyri (De geschiedenis van Apollonius, koning van Tyrus), waarvan noch de auteur noch het jaar van ontstaan bij benadering bekend zijn. De schattingen lopen uiteen van de 2e tot de 5e eeuw. De roman is weliswaar enkel en alleen in het Latijn overgeleverd, maar bevat zoveel Griekse relicten dat men er inmiddels van overtuigd is dat aan de bewaard gebleven Latijnse handschriften een (uitvoeriger) verloren gegaan Grieks origineel vooraf ging. De tekst bevat zowel heidense als christen elementen, wat pleit voor een datering in de 4e eeuw. Een heel mooi overzichtsartikel van L.J. Engels vindt u in de recentelijk door de DBNL gedigitaliseerde Van Aiol tot de Zwaanridder, Nijmegen 1993, p. 33-39.
De geschiedenis van Apollonius van Tyrus is een tijdloze thriller die op de leeslijst van alle Romeinse artes liberales scholieren stond. Na de ineenstorting van het West-Romeinse Rijk vond het boek zijn weg naar de middeleeuwse kathedraalscholen, van waaruit het zich over heel West-Europa verspreidde. Wie Apollonius van Tyrus leest, zal onderweg tal van middeleeuwse teksten teksten tegenkomen die eraan ontleend hebben, zelfs oorspronkelijk Middelnederlandse als de Bredase Denensage, Heinric ende Margriete van Limborch, Mariken van Nieumeghen en de Roman der Lorreinen. Ik vermoed dat ook Jacob van M(a)erlant dit boekje met rode oren gelezen heeft, want in zijn Alexanders geesten noemt hij los van zijn (hoofd)bron, de Alexandreis van Gautier de Châtillon, de koning van Tyrus Appollinis.

Volgens Arlima werd de Historia Apollonii regis Tyri al in de 13e eeuw in het Frans vertaald, eerst op rijm en wat later in proza. Deze vertaling heeft meerdere Franstalige auteurs geïnspireerd tot navolging, met als meest in het oog springende imitatie het chanson de geste Jourdain de Blaves.

De door Snellaert gedrukte Middelnederlandse historie is geen vertaling van de antieke roman of de Franse vertaling daarvan, maar van een gekerstende, gekuiste en afgeslankte bewerking, die werd opgenomen in de voorbeeldige verhalen-bundel Gesta romanorum. Ook van dit boek is niet bekend wie de auteur was, wanneer en waar, waarom en voor wie het werd samengesteld. Wanneer deze Gesta romanorum in het Middelnederlands vertaald werd als Die gesten of geschiedenissen van Romen, door wie en voor wie, ik wou dat ik het wist. De BNM-I vermeldt geen (fragment van een) Middelnederlands handschrift. De MMDC database evenmin.

Zowel de Gesta romanorum als de Historia Apollonii regis Tyri behoren tot de oudste gedrukte boeken in de Nederlanden. De Historia Apollonii werd omstreeks 1474 te Utrecht gedrukt door Nicolaus Ketelaer en Gerardus de Leempt, welk tweetal in 1474 de Gesta romanorum op de pers legde. De Historia Apollinii is helaas onvindbaar op het internet, maar hun Gesta romanorum is opgenomen in de digitale collectie Early European Books. Helaas bevat dit exemplaar van de Gesta romanorum (KB Den Haag 168 E 15) alleen de eerste 150 hoofdstukken en (dus) geen Apollonius van Tyrus. In 1480 (her)drukte Gheraert Leeu te Gouda de Gesta romanorum, een jaar later gevolgd door een editie van de Middelnederlandse vertaling: Die gesten van Romen. In deze Gesta romanorum en Die gesten van Romen is de geschiedenis van Apollonius opgenomen als hoofdstuk 153. Zoveel is mij inmiddels duidelijk dat de Middelnederlandse tekst van Leeu geen vertaling van de Latijnse tekst kan zijn die hij het jaar daarvoor drukte. Ik houd het voor mogelijk dat de kopij van Leeu veel ouder was.

In 1493 te Delft herdrukte Christiaen Snellaert anoniem en zonder datering capittel 153 van Die gesten van Romen als een zelfstandige prozaroman. Daarvoor heeft hij (of iemand voor hem) de tekst (niet altijd even gelukkig) in hoofdstukken opgedeeld en die van zelfbedachte titels voorzien. De tekst bevat een aantal merkwaardige negatieve én positieve afwijkingen ten opzichte van Die gesten van Romen druk van Leeu 1481 (die overigens niet altijd beter is dan die van Peter van Os, Zwolle 1484) en de ‘vulgaat’ zoals geëditeerd door Adelbert Keller in 1842 en Hermann Oesterley in 1872. Om het boekje een gezicht te geven liet Snellaert een artistiek verantwoorde houtsnede graveren, die hij drie keer afdrukte: a1 recto, a1 verso en h4 recto (met op h4 verso zijn drukkersvignet: de gevleugelde eenhoorn). De behoefte om de schier eindeloze lap tekst die de geschiedenis van Appollonius van Tyrus in Die gesten van Romen is, met wat typografisch wit op te lichten en daarmee ook ruimte voor (incidentele) paragraaftekens te scheppen, deed zich al eerder gevoelen. Vergeleken met de druk van Leeu 1481 bevat de pagina voor pagina herdruk van Peter van Os, Zwolle 1484, al wat meer structurerend wit, soms ook op de plaats(en) waar Snellaert een nieuw hoofdstuk begon.
Om het zijn lezers nog gemakkelijker te maken gebruikte Snellaert een zeer leesbare, grote letter en heel weinig afkortingen. En toch bleef zo te zien het succes uit. Er is geen contemporaine herdruk van hemzelf noch van iemand anders bekend of bewaard gebleven. Het is een vergeten boek geworden, ondanks de geïnspireerde en inspirerende editie van Georg Penon in zijn Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlandsche letterkunde, 3 dln. Groningen 1880-1884: deel 1, p. 77-182; 187-188; deel 2, p. 174-178. (Nog niet in de DBNL, maar daar wordt aan gewerkt.) Ook de Gesten van Romen werden na Henrick Eckert van Homberch, Antwerpen 1512 niet meer herdrukt.

Tot nu toe heb ik altijd teksten tweetalig uitgegeven met een Franse brontekst. Voor de verandering dit keer een roman met een Latijnse brontekst. U hoeft geen directe afstammeling van Caesar of Cicero te zijn om het Latijn te kunnen volgen. Hier zijn links naar een online woordenboek Latijn-Engels en een online woordenboek middeleeuws Latijn-Engels.
Meer dan eens verhelderend is de Historia Apollonii regis Tyri. Recensuit et praefatus est Alexander Riese. Lipsiae MDCCCLXXI. Deze editie is weliswaar verouderd, maar biedt een tekst die meer dan eens dichter bij de middeleeuwse receptie staat dan de editie van George Kortekaas uit 2004.
Een moderne tweetalige editie van de antieke roman schaft u voor een habbekrats aan: Het verhaal van Apollonius (Historia Apolloni Regis Tyri). Vertaling Vincent Hunink. Inleiding Diederik Burgersdijk. [Editie Kortekaas 2004]. Hilversum 2018. Als de roman u boeit, moet u dat zeker doen. Kunt u zien wat er in de Gesta romanorum-versie verdwenen en verkeerd begrepen is, en wat er is toegevoegd.
Ik wens u veel leesplezier de komende weken met deze exemplarische avonturenroman.

WK

Moge deze deel-editie een integrale editie van de gehele Gesten van Romen, inclusief de moralisaties en bij voorkeur tweetalig, een stap dichterbij brengen. Wie de middeleeuwse psyche beter wil begrijpen, ontkomt niet aan het lezen van de Gesta romanorum.