Door Marc van Oostendorp
Het is een vraag die af en toe voorbij komt als je in het adressenboekje van de nieuwsredacties zit: we hebben nog een gaatje voor een lollig item, dus, meneer de taalgeleerde, hoe komt het dat wij Nederlanders met ziekten schelden? Andere volken doen dat ook niet? Een Franse hooligan heeft het toch ook niet over een putain de cancre?
Het klassieke antwoord, in 2000 door Piet van Sterkenburg uitgewerkt in zijn standaardstudie Vloeken, is dat het iets met het calvinisme te maken heeft. Volgens dat geloof is ziekte een straf van God, en die straf wenst de Nederlander zijn medemens dus toe als hij zich een beetje kwaad maakt.
Maar klopt dat eigenlijk wel? De Leuvense taalkundige Tom Ruette zocht het uit en schreef er een artikel <€> over.
Rode en blauwe
Ruette gebruikte Twitter als zijn belangrijkste bron; dat is sowieso een geliefd onderzoeksinstrument voor mensen die moderne taalvariatie graag kwantitatief onderzoeken want het is gemakkelijk om een grote hoeveelheid informeel geschreven taal binnen te halen en te doorzoeken.
Hij vond zo 20.000 tweets uit het hele taalgebied met vloeken en scheldwoorden; niet alleen kanker, tyfus en soortgelijke woorden, maar ook pik, pis, jezus en andere niet-ziektegerelateerde krachttermen.
Vervolgens keek hij voor allerlei plaatsen hoe groot de relatieve frequentie van ziektes was in vergelijking met de termen uit andere categorieën. Hij zette rode stipjes op de plaatsen waar je meer ziektes vond dan verwacht en blauwe waar je er minder vond dan verwacht; zie de kaart hierboven.
Stad en platteland
Wat zegt dit nu over de relatie met het calvinisme? Het is onmiskenbaar dat Nederland calvinistischer is dan Vlaanderen en in die zin gaat je de correlatie de juiste kant op. Tegelijkertijd is hij ook niet absoluut: grote stukken van de Nederlandse bible belt zijn bijvoorbeeld niet rood gekleurd en Noord-Brabant of Nederlands Limburg zijn natuurlijk niet minder katholiek dan de Vlaamse buren.
Met ziektes gescholden wordt vooral in de Randstad. Ruette stelt voor dat er daarom een ingewikkelder statistisch verband nodig is, waarbij bijvoorbeeld ook het verschil tussen stad en platteland moet worden betrokken.
Scheepstimmerman
Het probleem lijkt mij dat je met Twitter alleen de gegevens van nu kunt vinden. En het soort woorden waar mensen nu mee schelden en vloeken is misschien helemaal niet zo rechtstreeks afhankelijk van wat er nu taboe is. De gebruikelijke ziektes zijn ook overwegend al wat ouder (tyfus, pleuris, kolere), terwijl nieuwere en dus reëlere ziektes (ebola) volgens mij juist niet zo heel zwaar klinken – eerder grappig. Nederlanders van nu schelden dan met ziektes omdat ze andere mensen met ziektes horen schelden. In de Randstad gebeurt dat vaker omdat het daar vaker gebeurt.
De vraag is dan wel: waar komt dat vandaan? Dat zou het Calvinisme kunnen zijn, of een taboe op ziektes. Het zou eigenlijk ook zelfs toeval kunnen zijn: ooit had toevallig een scheepstimmerman in Amsterdam veel succes met zijn gebruik van ziektenamen, en andere mensen namen dat over. Het verschijnsel verspreidde zich vervolgens. Hoe dit alles ook zij, de Twitter-gegevens van Ruette geven er geen antwoord op. En hoe jammer ook: misschien zijn helemaal geen gegevens die ons ooit een antwoord op de vraag geven.
Ik kan het artikel niet inzien (of beter: ik heb geen zin in financieel online-gehannes), dus wellicht noem ik twee kwesties waarvoor in de wetenschappelijke publicatie is gecorrigeerd, maar volgens mij is de Randstad ten opzichte van de Bijbelgordel oververtegenwoordigd op Twitter, en ik denk te weten dat veel calvinisten ernaar streven zich te onthouden van krachttermen. De Bond tegen het Vloeken is daarvan een opvallende uiting, maar het lijkt algemener te zijn.
Nee, daarvoor is niet gecorrigeerd; er wordt alleen gezocht naar een correlatie tussen traditioneel calvinistische gebieden en gebieden waar met ziektes wordt gekrachttermd. Nu is die aanname natuurlijk nogal problematisch, zoals ik in mijn stukje probeer uit te leggen, maar eigenlijk net niet om de door jou genoemde redenen. Dat is omdat het bij die rode en blauwe bolletjes gaat om de verhouding van ziektes tot andere krachttermen, en dus niet om absolute aantallen.
Ah, ik snap het.
Het is ook wat bezwaarlijk om Holland (het gewest dus) als “calvinistisch” te interpreteren. Juist hier bleef het katholicisme altijd relatief populair, zij het vooral onder het gewone volk – maar dat is dan weer net de groep waar zulke vloekwoorden mee worden geassocieerd. Er zijn verspreid over Holland ook uitgesproken katholieke dorpen. De streek West-Friesland is zelfs overwegend katholiek met her en der wat protestantse enclaves, het omgekeerde beeld dus. Steden als Alkmaar en Haarlem kunnen ook op een rijk Rooms leven bogen, al is er tegenwoordig niet veel meer van over. Het calvinisme stond in andere provincies, zoals de noordelijke drie, veel sterker als standaardgeloof, maar daar vallen de ziektes dus juist minder op dan in de Randstad. En hoe zit het in Schotland en Zwitserland?
Het Afrikaans wordt gesproken in een land waar het Calvinisme ook onmiskenbaar zijn sporen heeft nagelaten, maar daar zijn op dit moment “kak” enerzijds en “poes” en “doos” (beide als niet al te subtiele en nauwelijks nog eufemistische aanduiding van het vrouwelijk geslachtsdeel) populair in de woordvorming, aldus Benito Trollip die daar onderzoek naar gedaan heeft, en ziektes helemaal niet. Duitsland is deels Katholiek en deels Luthers maar daar wint het taboewoord “scheisse” het, in het Katholieke Frankrijk hebben we vooral “merde” naar het schijnt, en in de Angelsakische wereld (Anglikaans? Protestant?) lijken “fuck” en “shit” de meest gebruikte taboetermen te zijn. Kortom, ik heb grote twijfels bij de onderzochte hypothese dat het Calvinisme van invloed zou zijn op de keuze van taboetermen.
De ziektes die in Nederland populair zijn in de woordvorming, zijn (op het oude “rot” na, zie mijn “rotwoordvorming”) trouwens allemaal trocheeën: wel “kanker” “tyfus” en “tering”, niet “ebola” dat Marc al noemde en ook niet “AIDS” of “mazelen” of “syfilus”. Waarom we “druiper” niet vinden, weet ik niet.
Het onbevredigende aan deze relatie Calvinisme -> ziektes vind ik dat je dan in andere calvinistische landen ook ziektes als krachttermen zou kunnen verwachten, maar dat is niet het geval. Sowieso is volgens mij niet duidelijk (in ieder geval blijkt het niet uit Van Sterkenburg’s boek) wanneer het gebruik van ziektes nou echt is opgekomen. Is dat echt eind 16e eeuw-begin 17e eeuw bijvoorbeeld? Helaas zijn er gewoon weinig primaire bronnen voor (want het mocht niet). Misschien dat in secundaire, normatieve (taalgidsjes, etiquetteboekjes) werken iets te vinden is, maar ik ben het met je eens: ik vrees dat we het misschien nooit zullen weten.
Wanneer in de bible belt helemaal niet gevloekt zou worden (of ze daar Gods naam niet maar ziekten wel mogen misbruiken betwijfel ik) zou dat een witte vlek op de kaart moeten blijven. Maar er zijn natuurlijk overal mensen waarvoor de drempel minder hoog ligt, en twitteren, en die bepalen de kaart. Dan lijkt het gebruik van ziekten een randstedelijk (mode)verschijnsel zonder duidelijke geloofsrelaties. Maar dat kan vroeger anders zijn geweest en je zou het gebruik in de tijd moeten weten, wie begon er – waarschijnlijk lang geleden – met ‘krijg de klere’ of ‘krijg de tering’ toe te wensen (ik ken ‘krijg de kanker’ niet)? En ook mond-tot-mond verspreiding mogen we wel aannemen, zoals Marc suggereert. Uiteindelijk mag je van een modeverschijnsel verwachten dat het vanzelf weer verdwijnt (en er nieuwe ontstaan), alhoewel vloeken een lang leven beschoren lijken te zijn (in tegenstelling tot de wens over de vervloekte).
Een opmerking bij volgende passage: “Grote stukken van de Nederlandse bible belt zijn bijvoorbeeld niet rood gekleurd en Noord-Brabant of Nederlands Limburg zijn natuurlijk niet minder katholiek dan de Vlaamse buren.” Wat de Biblebelt betreft, is een groot deel van die gordel toch wel degelijk rood gekleurd (voor zover aanwezig op de kaart), behalve Zeeland. Overigens is de Biblebelt pas in de negentiende eeuw ontstaan, dus de vraag is of dat gebied relevant is. Verder kan het katholicisme in Vlaanderen toch best wel eens alomtegenwoordiger zijn dan in bijvoorbeeld Noord-Brabant (waar inderdaad een paar rood gekleurde plaatsen zijn). En in die Nederlandse katholieke provincies zal men meer invloed ondervinden van de Nederlandse media.
Het zou nog interessant kunnen zijn om te kijken naar verwijzingen naar donder, bliksem en onweer, waar in calvinistische kringen een taboe op rust. Als dan een vergelijkbaar beeld ontstaat op de kaart is dat een aanwijzing dat het toch iets te maken heeft met calvinisme.
Het lijkt mij een goede hypothese dat de protestanten zich afzetten tegen de katholieken, die naar verluidt veel vloeken gebruikten die gebaseerd waren op de naam van het opperwezen of zijn zoon, inclusief nondeju, etc. In de jaren 1980 werden er nog boze brieven naar Trouw gestuurd over gebruik van ‘jeetje’ in de krant. Mogelijk dienden die ziektenamen als alternatief en zijn ze bijvoorbeeld ontleend aan het jiddisch. Ik kan me nog wel herinneren dat allerlei slecht gedrag van ‘de katholieken’ werd benoemd in de Calvinistische zuil. Toen de VPRO zich eraan ontworstelde gingen Sjef van Oekel en de zijnen ook expres GVD etc. roepen.
Voor bewijsmateriaal is er misschien een corpus van inscripties in oude houten balken e.d.? Misschien zijn er ook wel kinderboeken over bekeerde katholieken die stoppen met vloeken?
Los van de vraag waar het vloeken met ziektes vandaan komt, kan je dan de vraag stellen, waarom is dat altijd zo gebleven en is dat niet verdwenen en heeft het later niet plaats gemaakt voor andere krachttermen?
Misschien wordt het vloeken met ziektes ook internationaal gezien als een zeer zware uiting van woede en komt het derhalve niet in het buitenland voor. En in Nederland ken ik de openlijke vloeken van bijvoorbeeld met kanker alleen van heel laag volk, zoals het schorremorrie in de Haagse onderlagen. Kanker is zeker niet ingeburgerd als vloekwoord en is het mogelijk het grootste taboewoord dat we kennen, zowel in Nederland als daarbuiten.
Ik denk ook dat een onderzoek op Twitter een wat beperkte en vertekend beeld geeft, omdat ik denk dat er een verschil is tussen wat mensen als vloeken opschrijven en de vloeken die ze uitspreken in het dagelijkse verkeer. In tekst houden mensen zich denk ik meer in.
[ En dan denk ik er nog achteraan, als calvinisme niet de reden is, mogelijk dan ons diepgewortelde vrijheidsdenken waarbij je alles moet kunnen zeggen, ook de ergste taboewoorden met ziektes? Dan is het ook niet vreemd dat die nu ook overal opduiken op sociale media en waarvan het buitenland opmerkt dat Nederlanders bekend staan om hun ruwe en onbeschofte manier van communiceren op Facebook en Twitter. Alles in naam van de vrijheid van meningsuiting. ]
Het is niet zo dat Engelsen, Fransen en Duitsers niet met ziekten verwensen omdat ze dat té erg vinden, maar omdat het simpelweg niet in ze opkomt. Als ze kennis nemen van deze gewoonte van ons, vinden ze hem in doorsnee eerder vreemd dan onverteerbaar.
Ok, dat wil ik wel aannemen, hoewel ik ‘vreemd’ een rekbaar begrip vind als het om taboewoorden gaat. Maar in Nederland is volgens mij ‘kanker’ het ergste scheld- en taboewoord, waarom is dat dan en waarom zou dat niet zo in het buitenland zijn? Zeker als ze het ook nog eens niet gebruiken, daarvoor is het nu juist een taboewoord.
Het is niet helemaal waar dat andere volkeren nooit met ziektes verwensen, alleen gaat het dan steeds om geestesziektes en niet om lichamelijke aandoeningen. Insinueren dat de toegebetene niet goed bij z’n hoofd is lijkt me juist wél redelijk universeel, varianten op “idioot” of “krankzinnige” komen veel voor. Bij uitbreiding ook “ziek”, wat al in “krank” zit maar ook in “insane”. Ook zonder clichéwoorden zie je dat de suggestie dat de tegenstander geestelijk niet helemaal gezond is veel wordt gebruikt in “discussies” die dan eigenlijk al ruzies geworden zijn. De uitbreiding naar lichamelijke ziektes die in Nederland is gemaakt is zo bezien ook niet heel verrassend, het is eigenlijk juist opmerkelijk dat die stap elders niet is gemaakt.
Hier nog twee links naar vervloekingen uit het Jiddisch, met verschillende ziektes erin:
http://yiddishradioproject.org/exhibits/stutchkoff/curses.php3
http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Talk/Blessings_Curses_and_Other_Expressions
Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat ‘krijg de tering’ is afgeleid van serieuze vervloekingen van de joden, die er blijkbaar een heel cultuurtje van hadden gemaakt. Ze werkten veel op straat, (zoals de voorouders van Hanneke Groenteman) en lieten zich dus horen.
Het zou best uit het Jiddisch kunnen komen, maar dat verklaart dan nog niet waarom het in het buitenland niet voorkomt.
En dan nemen de verwensingen met ‘kanker’ volgens mij nog een aparte plek in. Scheldziektes als tering en tyfus zijn op sociale media enigszins geaccepteerd en het zijn ziektes die niet meer voorkomen. Hoogopgeleide hippe figuren als Sylvia Witteman mogen naast veel gefuck en gekut die woorden graag gebruiken, maar kanker schrijven ze – wijselijk – niet. Dat wordt kennelijk (nog?) niet geaccepteerd en ik vermoed dat er dan een storm van kritiek losbarst als kanker gaat doordringen in normaal woordgebruik op sociale media.
En zal in het Engels, Frans of Duits iemand kanker toewensen toch ook niet onverteerbaar zijn, meer dan het gestelde vreemd door Marc van Oostendorp? Ik heb zo mijn intuïtieve gedachten.
DirkJan schreef: ‘Het zou best uit het Jiddisch kunnen komen, maar dat verklaart dan nog niet waarom het in het buitenland niet voorkomt.’
Dat doet het dus wel: van New York tot in de Oekraïne gebruik(t)en joodse gemeenschappen verwensingen met ziektes. Ik haalde hier eerder een bron van rond 1900 daarvoor aan.
Nederland heeft veel woorden uit het Jiddisch overgenomen, inclusief hoteldebotel etc. Je hebt dan geen verklaring waarom andere gemeenschappen GEEN ziekteverwensingen hebben overgenomen, maar dat wordt mogelijk verklaard uit het feit dat de joden vaak als ongewenste vreemdeling werden gezien. Misschien is het dus onze Hollandse tolerantie!
In Vlaanderen zijn er toch minder joodse termen? Chocotoff schijnt wel van tov afgeleid te zijn…
Je zou het de Nicolien van der Sijzen van deze wereld moeten vragen.
Als een toffee afkomstig is van het Hebreeuwse toob, dan zou die afleiding indirect kloppen. Maar dat zou feitelijk onjuist zijn, denk eens aan je gebit.