Door Emma Kemp

Taalverandering (of taalverloedering, maar dat is tegenwoordig net zo’n verboden term als Zwarte Piet) doet elk jaar weer stof opwaaien. Maar taalverandering is van alle tijden. En ook al zijn de consequenties niet mild, een verklaring ervoor zoeken kan soms verlichting bieden.

De als/dan-kwestie

Het afwijkende gebruik van ‘als’ in de vergrotende trap is één van die veranderingen. “Mijn kat is groter als die van jou” in plaats van “mijn kat is groter dan die van jou”. Een veelgebruikte reactie van  mensen die op dit gebruik worden aangesproken, is “maar je begrijpt me toch”.

Ja, uiteindelijk wel. Maar als ik iemand “hij is groter als ik” hoor zeggen, moet ik na het woordje ‘ik’ eerst bij mezelf nagaan wat die kortsluiting veroorzaakt in mijn hoofd. Het woordje ‘als’ wordt in de trappen van vergelijking namelijk alleen bij gelijkheid gebruikt; de combinatie van ‘groter’ en ‘als’ doet dus vermoeden dat er een voorwaarde komt. Als de spreker een vergelijking had willen maken, had de spreker wel het woordje ‘dan’ gebruikt.

Uit de praktijk

Een prachtig voorbeeld uit de praktijk deed zich voor toen ik het tijdschrift Onze Taal aan het lezen was. De volgende zin stond precies zo gedrukt op pagina 18 uit het novembernummer van 2018:

Hier zegt de spreker dat hij zelf méér pudding heeft als
de anderen het aanbod afslaan.

Na het lezen van de eerste regel gingen er allerlei alarmbellen rinkelen: “Ho even, ze gaan toch niet…”, maar toen ik verder las, moest ik bijna lachen om mijn eigen reactie.

Aangezien ik sprekers van het Nederlands tegenwoordig zo vaak “meer als ik” hoor zeggen, ben ik nog meer op mijn hoede van het foutieve gebruik. Soms ga ik zelfs twijfelen als het wél goed wordt gebruikt. Is het nog wel “even groot als” of heb ik ergens een taalafslag gemist? Deze twijfel had ik na het lezen van deze kop:

Dit is hartstikke fout, was mijn eerste gedachte. Daarna begon ik te twijfelen, hoe fout is dit eigenlijk?

Groepen taalgebruikers

Er is een groep die duidelijk de voorkeur geeft aan het correcte ‘dan’ in de vergrotende trap, zoals de regel al eeuwen is. Er is ook een groep die die regel niet zo belangrijk vindt, of misschien niet kent, en ‘dan’ altijd vervangt door ‘als’, zoals al eeuwen wordt gedaan. En wellicht is er nog een derde groep die wel weet dat er een regel is, maar niet precies weet hoe die toegepast moet worden, en daarom ‘als’ en ‘dan’ in verschillende contexten door elkaar gebruikt. Heel economisch is het niet, omdat taal een set van afspraken is, en als we als sprekers van dezelfde taal ons niet aan die afspraken houden, ontstaat er frictie.

Toch is er al jaren een verschuiving gaande. Het woord ‘als’ neemt de plek van ‘dan’ over. Heel vreemd is dit niet, omdat het bijvoeglijk naamwoord in de vergrotende trap (grot-er, klein-er) al genoeg informatie biedt voor de luisteraar. Het suffix -er geeft aan: er is sprake van ongelijkheid. Maar waarom wint ‘als’ dan terrein? Waarom gaan we niet massaal ‘even groot dan jij’ zeggen?

Zoals eerder gezegd, verwachten luisteraars na het woord ‘als’ een voorwaarde, en na het woordje ‘dan’ verwacht je een vergelijking. Maar na ‘als’ zijn er door die verschuiving tegenwoordig twee opties: een voorwaarde en een vergelijking.

Ik kan echter geen ander mogelijke constructie bedenken, naast een vergelijking, die na de zin “Ik ben even groot dan..” kan komen, en het tot net zo’n ‘begrijpelijke’ zin zal leiden als “Ik ben groter als jij even bukt”. Zouden we “Ik ben even groot dan jij” gebruiken, is het misschien nog wel begrijpelijker dan “Ik ben even groot als jij”, want na ‘dan’ is er maar één optie: een vergelijking.

Trappen van vergelijking

Zo logisch denken taalgebruikers dus niet. Waar kan de oorsprong van het hypercorrecte gebruik van ‘als’ dan liggen? Misschien ligt het antwoord bij de frequentie van het woord ‘als’. We gebruiken ‘als’ bijvoorbeeld altijd in de stellende trap (“net zo groot als”) en ook in constructies als “mijn kat is half zo groot als jouw hond”. Hier gaat men dus ook soms de mist in, omdat het woord ‘als’ gelijkheid impliceert, maar mijn kat is helemaal niet net zo groot als jouw hond. Er is taalkundig dus wel sprake van gelijkheid (qua schaal klopt het), maar gevoelsmatig is het vreemd. Daarbij komt dat het woord ‘dan’ alleen gebruikt wordt in de vergrotende trap. Dus als we besluiten voor elke vergelijking ‘als’ te gebruiken, zitten we in 2 van de 3 gevallen waarschijnlijk gewoon goed.

Een check in het Corpus Hedendaags Nederlands

Maar dat zou betekenen dat vergelijkingen met het woord ‘als’ ook daadwerkelijk vaker voor moeten komen dan vergelijkingen met het woordje ‘dan’. Een check in het CGN laat zien dat een combinatie van “ADJ + dan” bijna 182.000 keer voorkomt, een combinatie van “zo + ADJ + als” bijna 34.000 keer, en “even + ADJ + als” 11.500 keer. De combinatie “veel + ADJ + als” levert 707 hits op, maar op de eerste twee pagina’s komt slechts eenmaal een afwijkende vorm voor uit De Standaard (2006): “Komlosi is veel vileiner als Amneris”.

Bij het zoeken naar “zo + ADJ + dan” komen er 395 hits naar boven, waarvan een ruim aantal inderdaad de afwijkende vorm is.

• “De verkoop in Europa groeit tweemaal zo snel dan de verkoop in de VS”
• “Het is meer dan dubbel zo duur dan…”
• “Er is niets zo gemakkelijk dan…”

Ook de combinatie “even + ADJ + dan” levert 159 hits op, met zinnen als “Ze zijn veel zuiniger en bijna even comfortabel dan jets.” Constructies met ‘als’ hebben dus niet de overhand, en het lijkt er inderdaad op dat ‘dan’ zijn afwijkende intrede aan het maken is, zoals Jan Stroop (en veel andere taalkundigen) al opmerkten. Er is dus nog een vierde groep taalgebruikers: één die ‘als’ juist vervangt door ‘dan’, een (logische) ontwikkeling die ik aanmoedig. Verder houd ik maar wijselijk mijn mond als ik iemand ‘als’ hoor gebruiken waar diegene ‘dan’ bedoelde, of andersom. Want de kortsluiting zit in mijn hoofd, en duurt toch maar eventjes.