Nultaal (19)

Door Jan Renkema

Zonder nul is er geen wiskunde. Zonder niets is er geen communicatie. Want niets in taal is niet niets, maar iets. In deze serie een verkenning van onder meer: de stilte, de spatie, de betekenis van de punt, wat er gebeurt tussen ‘navel’ en ‘truitje’, het inhoudsloze gesprek, ‘Dat hebt u mij niet horen zeggen,‘E 621’ op een verpakking en verbale reddingsvlotten. Niets?zeggend, nee: Iets!zeggend.

Nietszeggendheid bestaat niet. Op deze stelling is deze serie gebaseerd. Maar sommige zinnen komen er heel dicht bij:

Als je ouders geen kinderen hebben gekregen, krijg je ze zelf meestal ook niet.

Er wordt via je een persoon geïntroduceerd, en direct daarna volgt informatie waaruit blijkt dat die introductie logisch gezien onmogelijk is. Excuus voor deze lelijke uitleg. Laten we dit soort zinnen ‘looping-zinnen’ noemen, en net doen alsof we precies begrijpen wat er aan de hand is in zulke existentiële intuin-zinnen. Ze hebben vaak iets humoristisch, vandaar dat je ze ook aantreft in cabaretteksten. Hier een mooi exemplaar van Herman Finkers:

Nee, ik ben niet getrouwd. Mijn schoonouders konden geen kinderen krijgen.

Maar let op, hier gaat het om twee zinnen met een punt ertussen. Hier kun je via de punt toch nog wel een betekenis achterhalen. Bijvoorbeeld dat de ik-persoon het helemaal gehad heeft met de vraag naar een partner. Hier krijgt de zin over schoonouders die geen kinderen konden krijgen de betekenis: “Ik wil het er niet meer over hebben” of  “Waar bemoei je mee!” En zo’n soort betekenis is niet mogelijk bij het eerste voorbeeld over ‘je ouders die geen kinderen hebben gekregen’. Want dat is ‘existentieel’ onmogelijk.

Toch kan bij het eerste voorbeeld iemand tegenwerpen dat de zin als reactie in een gesprek wel betekenis kan hebben. Bijvoorbeeld als reactie op iets dat al overduidelijk is, dus als reactie op ‘een waarheid als een koe’. De zin betekent dan zoiets als “Dit is water onder de brug.” OK, zinnen als reactie doen even niet mee. Zijn er wel ‘losse’ nietszeggende zinnen mogelijk? Deze misschien:

Hier volgt een bericht voor de reizigers in de trein richting Schiphol. Deze trein gaat niet naar Schiphol.

De punt heeft hier de betekenis dat er een mededeling volgt; er had ook een dubbelepunt kunnen staan. Hier botsen ‘richting Schiphol’ en ‘niet naar Schiphol’. We hebben hier dus een geval van A en tegelijkertijd niet-A. Maar toch, ook deze zin kan betekenis hebben. Want in een ‘normale treinsituatie’ kan de conducteur met deze mededeling reizigers waarschuwen die ten onrechte denken dat ze in de trein naar Schiphol zitten. Vaak zegt de conducteur daarna dan nog iets, bijvoorbeeld: “Deze trein gaat naar Amsterdam CS waar u kunt overstappen.”

OK, dan vallen ook zinnen af die betekenis kunnen krijgen door een vervolg. We moeten ons dus beperken tot voorbeelden van één zin, die niet als reactie bedoeld zijn of waaraan geen vervolgzin alsnog betekenis verleent. Deze dan?

• Voorspellen is moeilijk, vooral wanneer het om de toekomst gaat.
• Oudste mens ter wereld overleden.

Nee, ook deze voldoen niet aan het criterium ‘nietszeggendheid’. Zin 1 is uiteraard niet logisch omdat ‘voorspellen’ per definitie om de toekomst gaat. En na het overlijden van de oudste mens is er per definitie weer een oudste mens. Maar deze zinnen hebben wel betekenis. De eerste zin is immers ironisch bedoeld. De spreker geeft daarmee aan dat je niet te veel vertrouwen moet hebben in voorspellingen. Ook de tweede zin heeft wel degelijk een betekenis: het is een mededeling over een overlijden. Misschien deze dan?

• Gek, als ik iets kwijt ben, vind ik het altijd op het laatste plekje waar ik zoek.

Alweer mis. Want iemand kan zichzelf hiermee als dom presenteren, en dan is dit een heel mooie formulering. Dat ruimt lekker op. In mijn verzameling blijven nog maar een paar zinnen over:

• In sommige oude culturen moest een man ook trouwen met de zus van zijn weduwe.
• De opleidingen – bedoeld in artikel 7.2, eerste lid onder a, van de wet – zijn de opleidingen, bedoeld in het eerste lid onder a van hetzelfde artikel.

En tot slot nog deze?

• Deze tekst is bedoeld voor lezers voor wie die bedoeld is.

Nee, deze zin kan wel een betekenis hebben. Bijvoorbeeld wanneer u een tekst uit mijn handen grist die niet voor u bedoeld is. Dan kan ik dat heel goed zeggen. En dan weet u precies wat ik bedoel. Nee, zuivere looping-zinnen zijn zo zeldzaam en ook zo moeilijk te construeren, dat ik vooralsnog blijf bij de stelling dat ook een zin die niets zegt iets zegt.