Door Willem Kuiper

Het enige dat ons rest van deze curieuze Middelnederlandse avonturenroman is een weliswaar morsige, maar zeker geen slordige (her)druk uit de werkplaats van Hieronimus Verdussen, Antwerpen 1619. Van die druk bestaat een facsimile editie in beperkte oplage: Een schone ende wonderlijcke Historie van Rijckaert zonder Vreese […], bezorgd en ingeleid door W.L. Braekman, Brugge 1986, waaraan ik de titelpagina van Verdussen ontleen:

Het enig bewaardgebleven exemplaar van deze druk bevindt zich in de Universitätsbibliothek van Göttingen, signatuur 8 FAB III, 1945. Het boekje is nog niet gedigitaliseerd. Heb afgelopen week in mijn allerbeste Duits een e-mail verstuurd naar de digitale contactpersoon van die bibliotheek, maar tot op heden geen antwoord mogen ontvangen.

E. van Autenboer publiceerde in het tijdschrift Leuvense bijdragen 45 (1955), p. 134-145, een artikel ‘Onbekende drukken van volksboeken en andere Duutsche werken in 1569’. Daarin vond hij de vermelding van een historie van Ryckaert sonder bieese, waarmee (‘vr’ is paleografisch / paleotypisch praktisch identiek aan ‘bi’) geen enkele andere tekst bedoeld kan zijn dan Rijckaert zonder Vreese. Of dit de eerste druk was, is onzeker. Wezenlijker is de vraag in hoeverre de herdruk van Verdussen overeenkomt met de eerste druk, die vermoedelijk driekwart eeuw ouder was. Mijn vermoeden is dat de tekst in die tijd niet of nauwelijks gewijzigd is, en wel om de volgende redenen: 1) de grote overeenkomst met de Franse brontekst van circa 1530; 2) de taal van de Verdussen-druk: het voegwoord ‘en’ wordt op enkele uitzonderingen na nog consequent geschreven als ‘ende’; 3) de oude interpunctie: behalve op de titelpagina nergens een romeinse komma ‘,’ te bekennen, enkel en alleen de gotische virgula ‘/’; 4) jongere Franse en Middelnederlandse herdrukken van laat-middeleeuwse romans, bijvoorbeeld die van de Historie van Margrieta van Lymborch, blijken merkwaardig tekstvast te zijn. 

Van de Franse brontekst is geen versie in handschrift bewaard gebleven, maar die zal er heus wel geweest zijn. Denis Conlon, de editeur van de twee bewaardgebleven versies van Richard sans Peur, laat zien dat verhalen over de geen angst kennende hertog van Normandië al zo oud zijn als de Roman de Rou van Wace († na 1174) en de Chronique des Ducs de Normandie van Benoît de Sainte-Maure (12e eeuw). Het kan haast niet anders of het chanson de geste dat naar men denkt omstreeks 1496 te Lyon op de pers gelegd werd door naar men denkt Pierre Mareschal en Barnabé Chaussard, moet (veel) ouder geweest zijn. Het is bij mijn weten het enige chanson de geste dat in druk verscheen.

Dit chanson de geste werd omstreeks of kort na 1530 getrouw ontrijmd, met name de dialogen, en uitbreidend bewerkt door een broodschrijver, Gilles Corrozet († 1568) geheten. De oudste bewaard gebleven druk van die prozaroman staat op naam van Alain Lotrian en Denis Janot, Parijs z.j. De druk van Verdussen zal (in)direct teruggaan op deze Parijse druk. Er zijn minimale varianten, maar die kunnen in theorie ook ontstaan zijn door het gedrag van zetters, die soms een woord toevoegden of weglieten, al naar gelang zij ruimte te kort kwamen of overhielden. Doorgaans was het wel of niet gebruiken van een afkorting of ingrijpen in de spelling voldoende om een rechte achterkantlijn te maken en de kolommen gelijkmatig te vullen.

Oplettende lezers zullen zich wellicht herinneren dat ik in de zomer van 2013 ook al een editie van Rijckaert zonder Vreese bezorgde. Dankzij nieuw digitaal beeldmateriaal kan die editie herzien en verbeterd worden. De druk van Verdussen is opnieuw gecollationeerd, dit keer naar de facsimile editie bezorgd door W.L. Braekman, die duidelijker en scherper is dan de DOVO-foto’s die ik destijds gebruikte. Voor de brontekst is nu gekozen voor de druk van Lotrian en Janot, Parijs z.j. Ook is deze herziene editie voorzien van commentaar en worden woorden verklaard die er bekend uitzien, maar die inmiddels van betekenis veranderd zijn. Hiermee moet de geïnteresseerde lezer deze tekst begrijpend en genietend kunnen lezen. Mocht er desondanks een woord of een passage onduidelijk blijven dan zijn er de historische woordenboeken in de Geïntegreerde Taalbank en de mogelijkheid om een vraag te stellen in een reactie.

Omdat het om een compacte tekst gaat, publiceer ik elke avond rond middernacht een hoofdstuk. Op dat tijdstip dwaalde Rijckaert door de bossen van zijn hertogdom Normandië op zoek naar avontuur. Met de held heb ik dit gemeen dat ik rond dat tijdstip ook nog volop actief ben, en soms de raarste dingen in het online Woud sonder Genade tegenkom. Na afloop wordt de nieuwe editie opgenomen in lijst van e-books van www.neerlandistiek.nl en in de nieuwe BML.

Ik wens u veel leesplezier.