Door Roland de Bonth

Op 27 juli jongstleden plaatste ik op Neerlandistiek de Historischewoordenboekquiz (zie hier), een quiz om de vaardigheid te testen in het gebruik van de Geïntegreerde Taalbank van het Instituut voor de Nederlandse taal (gtb.ivdnt.org) met de online versies van het Oudnederlands Woordenboek (ONW), het Vroegmiddelnederlands Woordenboek (VMNW), het Middelnederlandsch Woordenboek (MNW) en het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT).

In deze bijdrage maak ik de winnaar bekend, geef ik de 19 vragen én de antwoorden waaruit deze quiz bestond, én leg ik uit hoe je in zo min mogelijk stappen tot die antwoorden kunt komen.

Voor de deelnemers die hun antwoorden vóór 15 augustus naar mij hebben opgestuurd, is die uitleg overigens hoogstwaarschijnlijk niet nodig. De meeste deelnemers hadden niet alleen de zin gevonden die gevormd wordt door de eerste letters van de juiste antwoorden achter elkaar te zetten – “abulgig betekent boos’’ – maar hadden ook geen enkele fout bij de afzonderlijke antwoorden op de 19 vragen. Dit hield wel in dat ik uit de foutloze inzendingen een winnaar moest trekken; het is geworden Tanne Bloks, derdejaarsstudent Nederlandse taal en cultuur. Zij krijgt een exemplaar van het boek Kids, koffietjes & comfortzone. Waarom taal soms zo irritant is van Vivien Waszink & Laura van Eerten thuis gezonden. Van harte gefeliciteerd!

De antwoorden

1. Wat is de volgende letter van het woord dat in de lijst met afkortingen van het WNT is afgekort tot “tr.”? Antwoord: a; “tr.” staat in het WNT voor trap [zie Help & Info => Over het WNT => Afkortingen]
2. Na rondvraag en onderzoek in het veld werd het Oudnederlandse materiaal van Maurits Gysseling voor het ONW uitgebreid met onder andere een runeninscriptie. Deze inscriptie draagt de naam van de Gelderse plaats waar de inscriptie in 1996 werd gevonden. Hoe heet die plaats? Antwoord: Bergakker [zie Over het ONW => Geschiedenis => alinea 5]
3. Van de kleren die hij in Pruisen had aangetrokken, had de Spaanse koning Alfonso XII in Parijs een weinig last. Om welk kledingstuk handelt het hier? Antwoord: uhlanenpakje (ulanenpak) [Het antwoord is het snelst te vinden door in Basiszoeken bij Woord in citaat in het zoekveld “Alfonso XII’’ in te voeren. De aanhalingstekens zorgen ervoor dat je direct naar het juiste citaat wordt geleid; overigens kom je ook met Alfonso als zoekterm uiteindelijk uit bij het correcte antwoord]
4. Een van de grootste woordenboekartikelen van het WNT is water. Verspreid in het WNT staan ook tal van samenstellingen met water als tweede lid. Welk van deze woorden wordt gedefinieerd met de volgende woorden: “Zeker vocht dat zich tengevolge van een ziekelijke aandoening in de gewrichten bevindt.” Antwoord: leewater/ledewater [Omdat het hier om een definitie gaat, is het het eenvoudigst om de betekenisomschrijving in zijn geheel – mét aanhalingstekens – te kopiëren en te plakken in het veld Woord in betekenis bij Basiszoeken]
5. Met wie besprak Mattias de Vries in 1852 in Berlijn zijn plannen tot het samenstellen van het Woordenboek der Nederlandsche Taal? Antwoord: gebroeders Grimm/Grimm; beide antwoorden leveren de gevraagde letter g op [zie Help & info => Over het WNT => Geschiedenis => 1852]
6. Van de zestien treffers die je vindt als je zoekt op bronnen met een datering tot 600 maakt nummer 10 melding van een eenlettergrepige naam voor een boom die een belangrijke rol speelde in de Germaanse mythologie. Welke boom wordt hier bedoeld? Antwoord: ijf [Als er sprake is van bronnen tot 600, dan moet er gezocht worden in het ONW, dat de woordenschat beschrijft tot 1150-1200. Dateringen zijn alleen te vinden met Uitgebreid zoeken. Zie Uitgebreid zoeken => Woordenboeken: ONW / Resultaten weergeven als Artikelen => Citaten => Brongegevens => Datering bron => tot / met 600]
7. Aan wie is het VMNW opgedragen? Noteer de achternaam van die persoon. Antwoord: Gysseling [zie Help & info => Over het VMNW => Geschiedenis => laatste zin]
8. Hoe luidt de voornaam van degene die bekend staat als de bedenker van het woord toonsel in de betekenis ‘staaltje’? Antwoord: Balthazar (Huydecoper) [Voer in Basiszoeken de zoekterm toonsel in bij Modern Nederlands trefwoord óf bij Origineel trefwoord; daar staat dat de term gevormd is door Huydec. in zijn boek Pr. In het tabblad Zoeken in bronnenlijst wordt na intoetsen van Huydec. bij Auteur de naam automatisch aangevuld tot huydecoper, b. Met behulp van de drie gegeven titels van deze auteur is het vervolgens niet ingewikkeld om via internet de voornaam Balthazar te vinden. Opmerking: omdat Balthazar Huydecoper een speciale plaats in mijn hart inneemt, heb ik me onvoldoende gerealiseerd dat je voor het beantwoorden van deze vraag niet toekomt met gtb.ivdnt.org]
9. De zoekopdracht “s?r?n” bij Origineel trefwoord geeft alle vijfletterige woorden waarbij op de tweede en vierde positie willekeurige karakters mogen staan. Welke letter staat er bij de treffer uit het ONW op de plaats van het vraagteken. Antwoord: e; bij het Origineel trefwoord staat sēren [Zie voor informatie over het zoeken met wildcards, operatoren en reguliere expressies: Help & info => Algemeen. Specifiek over het zoeken met reguliere expressies schreef ik eerder op Neerlandistiek (zie hier)]
10. Welke afdeling van het Instituut voor Nederlandse Lexicologie voegde in 2004 aan alle trefwoorden van het WNT, die de spelling van De Vries & Te Winkel kenden (Origineel trefwoord in de applicatie), equivalenten toe in de spelling van het Groene Boekje uit 1995 (Modern Nederlands trefwoord in de applicatie)? Antwoord: Taalbank [zie Help & Info => Over het WNT => Algemeen => alinea 14]
11. Als je in de historischewoordenboekenapplicatie bij Origineel trefwoord “*heid” intypt, krijg je 8601 trefwoorden die eindigen op –heid. Wat is met deze zoekopdracht de 1345^e treffer? Antwoord: eentaligheid (Opmerking: bij deze vraag is ervan uitgegaan dat het WFT – het Wurdboek fan de Fryske taal / Woordenboek der Friese taal – niet aangevinkt staat; anders levert de zoekopdracht in totaal 8601 + 1578 = 10179 treffers op) [Deze vraag is opgenomen om duidelijk te maken dat het niet nodig is door alle 1344 voorafgaande treffers te scrollen; elk nummer rechtsonder op het tabblad Resultaat telt 250 treffers. Je kunt dus het gemakkelijkst doorklikken naar het getal 6 en pas daar naar treffer 1345 scrollen]
12. Hoe noemde men in de middeleeuwen een soort van gebak in de vorm van onze hedendaagse kerstkransen? Antwoord: keisterlinc [Basiszoeken => Woordenboeken: VMNW & MNW => Woord in betekenis: kerstkransen]
13. Met welke letter begint het eerste citaat van de derde betekenis van tale^I in het VMNW? Antwoord: e (Ende daer was ghemaent van sire helpe) [Basiszoeken => VMNW => Origineel trefwoord: tale => tale^I. Door vervolgens linksboven het vakje citaten aan te vinken – of op het pijltje voor het cijfer 3 te drukken — verschijnen de citaten]
14. Wat is de achternaam van de persoon die in de jaren zestig van de twintigste eeuw aan de universiteiten Münster in Westfalen en Freiburg im Breisgau – onder andere – Nederlands studeerde? Antwoord: Nelde, Dr. Peter H. [Basiszoeken => Woord in citaat: “Freiburg im Breisgau”, mét aanhalingstekens]
15. Dasypodius sprak in zijn Dictionarivm Germanicolatinum over een “vuyl bye die gheen angel en heeft ende niet en arbeyt”. Wij kennen dit dier tegenwoordig als een dar, maar hoe noemde Dasypodius het? Antwoord: traech [Basiszoeken => Woord in betekenis (of Woord in citaat): “vuyl bye”, mét aanhalingstekens]
16. Hoe luidt de achternaam van de vermaarde dichter over wie P. Boddaert een levensgeschiedenis schreef, waarvan de derde druk uit 1827 door de WNT-redactie is gebruikt. Antwoord: Boddaert [Zoeken in bronnenlijst => Woorden in titel: Boddaert (of Auteur: Boddaert); weliswaar dateert de titel Levensgeschiedenis van den vermaarden dichter Mr. P. Boddaert uit 1805, maar wanneer op de titel wordt geklikt, blijkt op de volgende pagina dat het hier om de derde druk uit 1827 gaat]
17. Met lam als tweede lid worden in het WNT elf samenstellingen genoemd. Welk woord ontbreekt in de volgende opsomming: altaarlam, beitlam, hanslam, lijstlam, offerlam, paaschlam, potlam, ramlam, weerlam, zuiglam, dat overigens in het gedrukte exemplaar van het WNT een deel besluit. Antwoord: ooilam [Basiszoeken => Woordenboeken: WNT => Modern Nederlands trefwoord of Origineel trefwoord: altaarlam; de opsomming is te vinden bij altaarlam dat behandeld wordt onder LAM I]
18. Hoe noemde Shell in 1965 een groep van producerende putten op het aardgasveld Slochteren? Antwoord: octopus [Basiszoeken => Woordenboeken: WNT => Woord in citaat: Shell Slochteren, ditmaal zonder aanhalingstekens]
19. Op voorstel van J.A. Alberdingk Thijm wordt in 1850 een commissie benoemd die zich moet buigen over een plan tot het maken van wat later het WNT zou worden. Wat is de achternaam van het Vlaamse commissielid voor het ‘gewenschte Woordenboek’ dat als tweede wordt genoemd? Antwoord: Snellaert [Help & Info => Over het WNT => Geschiedenis => 1850]