Door Wouter van der Land

Een goed gepoetste koets, hoedjes en een gloedvolle toespraak. Volgende week is het Prinsjesdag en dat is niet alleen een feest voor het oog, maar ook van de taal. De Troonrede is onze belangrijkste nationale redevoering. Nederlanders van Willemstad tot Pietersburen schakelen de tv of radio aan om naar de koning te luisteren. Wat zal hij ons dit jaar beloven?

Het raadsel van de stijl

De Troonrede is een interessante speech voor taalliefhebbers. Ten eerste is er het raadsel van het ambtelijke jargon. In de rede van 2018 zaten bijvoorbeeld passages als ‘We mogen niet berusten in het feit dat meer dan de helft van de 75+’ers zegt zich eenzaam te voelen’ en ‘Het spreekt vanzelf dat de problemen niet met één druk op de knop zijn op te lossen. Maar het is wel noodzakelijk het tij te keren.’ Wie hier geen vlekken van in zijn nek krijgt, is zelf een ambtenaar.

Ambtelijk taalgebruik en politieke clichés zijn op zich niet vreemd in een tekst die door overheidsmensen wordt opgesteld, dat wil zeggen de premier, zijn ministers en hun ambtenaren. In een eerste versie kun je niets anders verwachten. Maar het resultaat op de derde dinsdag van september moet koninklijk zijn. Het kost misschien 500 euro om een redacteur zinnen zoals hierboven te laten herschrijven in statige, maar menselijke woorden. Een speechschrijver blaast voor 2000 euro het dak van de Ridderzaal eraf. Waarom gebeurt dat niet?

Structuur

Ook de opbouw van de Troonrede is interessant. De basisstructuur is lijkt me als volgt:

A. Een toepasselijke opening
B. Visie op de stand van het land en etaleren van eventueel behaalde successen
C. Overzicht van het voorgenomen beleid
D. Afsluiting

Een geslaagde rede begint met zinnen die het Grote Verhaal van Nederland in de Wereld oproepen. Ze kunnen over van alles gaan: een nationaal herdenkingsjaar, een terugblik op recente jaren, internationale oorlogen en rampen, persoonlijk nieuws van de koning, enzovoort. De truc is om de overgang naar de actuele politiek zo natuurlijk mogelijk te maken. Het publiek mag niet denken: hé, een bruggetje! Iets te gemakkelijk is de beginalinea uit 1986, maar deze laat goed het mechanisme zien:

Leden van de Staten-Generaal,

Dit jaar wordt in tal van landen de 450ste sterfdag van Erasmus herdacht. Als christen en humanist pleitte Erasmus voor verdraagzaamheid. Hij deed dat nadrukkelijk als Europeaan in een tijdsgewricht waarin heel veel in beweging was en waarin onze natie ontstond. Dit is niet alleen geschiedenis, er is ook een historisch perspectief in het werk van vandaag. De regering hecht grote waarde aan de voortgang van de Europese integratie. (…)

Hoewel de toenmalige vorstin Beatrix hier nauwelijks uitweidde over Erasmus, kwam ze in de afsluiting ook nog even op hem terug:

Vele eigentijdse problemen vragen om een in gemeen overleg te bepalen krachtdadige aanpak. Daarbij kan de politiek het zeker niet alleen. De politiek kan wel de verdraagzaamheid, die Erasmus al zo vurig bepleitte, levend houden.

Interessanter dan het analyseren van oude Troonredes is het proberen te voorspellen van de aanstaande editie. Ik denk dat er zeven kansrijke mogelijkheden zijn voor het begin; en het zal niet over de verbouwing van het Binnenhof gaan:

1. Het Van Oldenbarneveltjaar

Nederlanders van het kaliber Geert Geerts hebben we niet zoveel, maar toevallig is in 2019 een van onze founding fathers 400 jaar dood. Johan van Oldenbarnevelt overleed bovendien voor de Ridderzaal en ook hij bepleitte onze nationale waarde van verdraagzaamheid. De Troonrede zou bijvoorbeeld zo kunnen beginnen:

Leden van de Staten-Generaal,

Hier achterin, aan mijn rechterhand (K. wijst naar rechts) , daalde vierhonderd jaar geleden Johan van Oldenbarnevelt van de trap. Hij liep door de zaal waar nu de rode loper ligt en buiten werd hij voor het oog van een toegestroomde menigte… onthoofd. Maar wat niet zou sterven, waren zijn idealen voor het jonge land dat hij had opgebouwd: Nederland. Vier eeuwen later zijn we nog steeds dat sterke land dat de grootste staatsman uit onze geschiedenis voor ogen had. (…)

2. Jubileum Market Garden

Vorig jaar begon de Troonrede met een vooruitblik naar de vieringen van 75 jaar Bevrijding in 2019 en 2020. Omdat dit het laatste jubileum met nog levende betrokkenen zal zijn, zou het ook dit jaar weleens het openingsonderwerp kunnen zijn. Prinsjesdag valt ook nog eens op de verjaardag van operatie Market Garden, dus eigenlijk kan de koning er niet omheen:

Leden van de Staten-Generaal,

Het is 17 september, iets na het middag uur. (pauze) Uit de lucht bij Eindhoven, Nijmegen en Arnhem dalen Britse en Amerikaanse parachutisten af naar hun dropzone. Duizenden jonge mannen van studentenleeftijd, waarvan er veel de dag niet zullen overleven, zijn vastberaden om ons land te bevrijden. Leden van de Staten-Generaal, vandaag is het precies 75 jaar geleden dat operatie Market Garden begon. (…)

3. Twee decennia eenentwintigste eeuw

Ik kan me ook voorstellen dat de koning pas aan het einde van de Troonrede stilstaat bij de Tweede Wereldoorlog. We leven namelijk ook nu in rumoerige tijden. In 2015 begon de Amerikaanse president Obama zijn State of the Union als volgt:

‘Mr. Speaker, Mr. Vice President, Members of Congress, my fellow Americans,
We are fifteen years into this new century. Fifteen years that dawned with terror touching our shores; that unfolded with a new generation fighting two long and costly wars; that saw a vicious recession spread across our nation and the world. It has been, and still is, a hard time for many. But tonight, we turn the page. Tonight, after a breakthrough year for America, our economy is growing and creating jobs at the fastest pace since 1999. (…)

Ter vergelijking de Troonrede van hetzelfde jaar:

Leden van de Staten-Generaal,

Nederlanders zijn steeds in staat de bakens te verzetten als omstandigheden daarom vragen. Tijdens de crisis van de afgelopen jaren hebben we die kracht opnieuw gezien. En met resultaat. De economie is weer aan het groeien. (…)

Willem-Alexander zou vijf jaar later Obama kunnen navolgen:

De eenentwintigste eeuw is nu twintig jaar jong. In die twee decennia hebben we politieke en religieuze moorden meegemaakt; onze soldaten hebben meegevochten in verschillende oorlogen; en veel gezinnen werden getroffen door de grote economische crisis. Langdurig was het voor veel Nederlanders een moeilijke periode. Maar vandaag sluiten we dit hoofdstuk af. Verdraagzaamheid wint het van wantrouwen, bombardementen maken plaats voor vredesbesprekingen en onze economie draait – dankzij het harde werk van de afgelopen regeringen – weer op volle toeren. (…)

4. Stipje op de horizon

Het is een door Japke-D verboden managementcliché, maar de manager van ons land zou in plaats van twintig, vijfenzeventig of vierhonderd jaar achteruit ook best dertig jaar vooruit mogen kijken:

Leden van de Staten-Generaal,

Den Haag, 20 september 2050. Grijs geworden, maar energiek ga ik zitten op deze troon en ik vertel dat we het gehaald hebben. Nederland (pauze) is (pauze) broeikasneutraal! In de drukste steden is de lucht net zo schoon als in de Zwitserse bergen. (…)

5. Menselijk verhaal

Het een beroepsziekte van journalisten om in de eerste alinea’s altijd maar weer een mens met een emotie te verwerken. In The Guardian stond laatst een stuk over meeuwenoverlast in woongebieden. Voordat de deskundige-met-de-cijfertjes aan het woord kwam, vertelde de reporter hoe ze zelf in een flits van haar ijsje werd beroofd en interviewde ze een slachtoffer dat haar chihuahua in de bek van een meeuw had zien verdwijnen: ‘It carried Gizmo a fair way as we couldn’t see him any more. I have no idea if he was dropped or where he is now.’

De markies van Veere zou uit zijn eigen ervaringen kunnen putten:

Leden van de Staten-Generaal,

Tijdens een werkbezoek op Sint-Maarten zag ik met eigen ogen de gevolgen van de orkaan Irma van 2017. Met steun uit Europees Nederland zijn woningen opgebouwd, kinderen kunnen weer naar school en zorg is voor iedereen beschikbaar. Maar voor velen is de ontreddering nog niet voorbij. In Philipsburg sprak ik een dakloze vrouw uit Jamaica van 67 jaar. (…)

6. Prinses Christina

Onder het Grote Verhaal van Nederland valt ook de geschiedenis van de Oranjes. Het is gebruikelijk dat het staatshoofd bijzondere momenten memoreert in de Troonrede. Aandacht voor het recente overlijden van prinses Christina zou gepast zijn:

Leden van de Staten-Generaal,

“Een hartstochtelijk zwaluwkind is uitgevlogen.” Die mooie woorden schreef Dichter des Vaderlands Tsead Bruinja na het overlijden van prinses Christina, mijn tante. Het was een van de vele warme reacties die we hebben ontvangen en langs deze weg wil ik iedereen hiervoor bedanken. Christina vergeleek het Nederlandse volk weleens met een familie, die af en toe kleine ruzietjes heeft, maar uiteindelijk eensgezind door het leven gaat. Hoezeer zij daarin gelijk had, blijkt uit (…)

7. Met het zoet in huis vallen

Toch denk ik dat 1 t/m 6 allemaal zijn afgevallen als opening. Komend jaar is namelijk het jaar vóór de verkiezingen. Het zoet dat volgens het Wilhelmus na het zuur komt, moet nu worden opgediend. Het enige fragment dat op zeker in de journaals zal worden afgespeeld, zijn de eerste paar regels. Die zijn nu dus even te belangrijk om de welbespraakte historicus uit te hangen. De Troonrede 2019 begint vrijwel zeker als volgt:

Leden van de Staten-Generaal,

Het komende jaar gaan Nederlanders de welvaart zien in hun portemonnee. Lang genoeg hebben werkgevers gezegd dat lonen gematigd moeten worden. Lang genoeg zijn de kosten sneller gestegen dan de inkomsten van gezinnen en alleenstaanden. Van onze sterke economie, toonaangevend in Europa, moet iedereen kunnen profiteren. (…)