Foute boeken? Uit de kast (2)

Door Nico Keuning

In de huidige overgevoelige identiteitsmaatschappij is onder andere het woord ‘neger’ tot taboewoord verklaard. Vandaar dat een boek als De negerhut van oom Tom van Harriet Beecher Stowe deel uitmaakt van de collectie van de tentoonstelling Foute boeken? in het Meermanno Museum in Den Haag. Het gaat om het woord neger in de vertaalde titel, dat het boek in onze tijd verdacht maakt, maar de inhoud van Uncle Tom’s cabin or life among the lowly (1852) is juist een aanklacht tegen de slavernij.

Aan de andere kant verwijst de neger in de Nederlandse titel direct naar diezelfde inhoud, waarin de tragische gevolgen van de slavernij centraal staan. Niks mis mee. Tegenwoordig zou men de titel liever letterlijk vertalen. Neutraal. De hut van oom Tom of leven onder de laagsten. De neger is op deze manier op Orwelliaanse wijze uit de taal geschrapt, alsof daarmee tevens de slavernij in het verleden is verdwenen, nooit heeft bestaan.De neger is de zwarte man geworden. Sheila Sitalsing spreekt in de samenvatting van de film Wan pipel (‘Eén volk’) uit 1976 van Pim de la Parra in de Volkskrant (28 oktober) van een liefdesrelatie tussen ‘een zwarte man en een hindostaanse vrouw’. De la Parra, die de titel van de film ontleende aan de slotregel van het gedicht ‘Wan bon’(Eén boom) van de Surinaamse dichter R. Dobru, doorbrak met de film het taboe van etnisch gescheiden groepen in Suriname. Maar van één volk bleek in de werkelijkheid geen sprake. De actrice Gangaram Panday ‘werd op straat,’ aldus Sitalsing, ‘door conservatieve Hindostanen nageroepen als “hoer” die het met een “een neger” deed’. Een nazaat van de slaven wel te verstaan, die vanuit Afrika naar de plantages in Suriname waren afgevoerd.

Onlangs ontving ik de driebubbel LP Dichters (op vinyl), die ter gelegenheid van de 75ste verjaardag van uitgeverij De Bezige Bij is uitgebracht [Een cadeautje, omdat ik op het laatste moment de stem van acteur Jacques Commandeur heb laten vervangen door die van de echte Jan Arends]. Op F, kant 6, leest Frank Martinus Arion het gedicht ‘De Neger’ voor, dat is opgenomen in 1981 tijdens One World Poetry. De titel geeft precies aan waar het om gaat. Onverbloemd, helder en raak.

De Curaçaose schrijver, dichter en wetenschapper leest met Antilliaans accent het gedicht, dat begint met de regels:

Hoe dan ook wentelt de Neger om vooruit te komen
De geweigerde en de gemartelde.

Arion verwijst naar de tijd van de slavernij in de regels

Soms breekt hij los
uit de riemen en de ringen,
en het vernederende huwelijk met de blanke.

Het gedicht klinkt weinig hoopvol voor de neger en zijn kinderen, die geboren worden op ‘de vaste grond van vroeger’ en die vragen of er geen betere wegen zijn ‘om hoe dan ook uit dit bos te geraken’. Maar ook al ‘wentelt de aarde wel honderdduizend blanken weg’ er blijven er genoeg over ‘voor maatregelen van gewelddadige belemmering’.

Dan doet ‘Een neger uit Mozambique’ van Remco Campert het beter (de dichter staat ook op de LP, zij het niet met dit gedicht van vierenhalve bladzijden). Het gedicht is opgenomen in Camperts debuutbundel Vogels vliegen toch (1951). De ‘ik’ in het gedicht wordt door een vriend gevraagd of hij ‘een neger uit Mozambique’ onderdak en hulp wil bieden voor zijn studie naar het sluizensysteem in Nederland. Mozambique heeft te kampen ‘met grote waternood’. De ‘ik’ wil de neger wel op de sofa laten slapen en hem rondleiden door de stad:

hij kan bij mij logeren
ik heb in de voorkamer
een sofa staan met bonte kussens
waartegen hij prachtig kleuren zal
en als ik ’s avonds laat thuiskom
zal hij liederen voor mij zingen
verloren liederen uit Mozambique
ik zal eindelijk zeer gelukkig zijn

Met de komst van de neger komt de stad ‘verwonderd tot leven’. De wereld verandert in poëzie. Alles krijgt een diepere betekenis en de bezoeker wordt rondgeleid langs drassig land, watertorens en bruggen:

wij zullen alle boten pavoiseren
en rijnaken tot dancings promoveren
wij willen een neger uit Mozambique
wij zullen eindelijk zeer gelukkig zijn

Maar op een dag keert de neger met ‘koffers vol notities’ terug naar Mozambique. Nu is het de blanke die achterblijft in de dagelijkse werkelijkheid, op de vaste grond van vroeger: