Het Meertens Instituut heeft helemaal niet de officiële taak om vragen te beantwoorden uit het publiek, maar dagelijks komen er vragen binnen die als ze niet al te gek zijn ook daadwerkelijk worden beantwoord, en een doodenkele keer ook door mij. Zoals deze vraag over papa en mama:
Ik stoor me al jaren aan mensen die in de derde persoon praten tegen kinderen, hoe oud ze ook zijn. Als je mama/papa bent en/of oma/opa, dan ben je kennelijk geen IK meer.
Kan iemand van uw instituut er iets over zeggen? Ik wil het gewoon begrijpen! Zelf heb ik dat mama-instinct (wat het blijkbaar is) niet en nooit gehad. Ik had graag dat mijn zoon me bij de voornaam noemde. Maar hij wilde dat niet, hij wilde mama zeggen. Ook goed. Maar ik heb dus NOOIT tegen hem gezegd mama zal een lekker fruithapje voor je maken of wat dan ook.
Het is een intrigerende vraag. Ik weet vrijwel zeker dat er literatuur over bestaat, maar die niet heb kunnen vinden. Tegelijk is het natuurlijk ook vrij lastig te interviewen waarom mensen zoiets doen: het is niet gegeven dat die mensen het zelf wel precies weten.
De vragenstelster lijkt te denken dat het erom gaat dat de mama’s bang zijn dat het kind anders niet weet wie de mama precies is, maar zoals ze zelf aangeeft is dat niet erg waarschijnlijk. Als kinderen nu iets snel weten, is het wel wie mama en papa zijn.
Ik denk dat het probleem eerder ergens anders zit, namelijk in woorden zoals ik en jij. Die woorden hebben geen vaste betekenis: als ik ik zeg, bedoel ik iemand anders dan wanneer jij ik zegt. En datzelfde geldt mutatis mutandis voor jij.
We weten ook uit onderzoek dat kinderen inderdaad een tijdje met dit soort woorden kunnen worstelen, en dan bijvoorbeeld naar zichzelf verwijzen met jij.
Dan is het natuurlijk voor opvoeders handiger om misverstanden te voorkomen door woorden te gebruiken die niet voortdurend van betekenis veranderen; woorden dus als mama, die puur hun eigen rol in de relatie aangeven. Dit zou weleens de basis kunnen zijn voor deze inderdaad opmerkelijke gewoonte.
Afbeelding: Bicanski, Pixnio
Herkenbaar. Toen mijn zoon een jaar of twee was zei hij: “Papa moet bij jou zitten” als hij wilde dat ik bij hem kwam zitten. Ik en jij zijn inderdaad verwarrend voor een klein kind.
oja, wij zeiden dan ‘Mama, ik wil bijmezitten!’
En dan heb je ook nog jou en mij. Ik zei ooit tegen mijn zusje: ‘Jij bent in mei jarig’ en toen antwoordde ze: ‘Nee, ik ben in mama jarig!’
De reden staat als een paal boven water: eerste, tweede en derde persoon vergt een ongelofelijk abstractievermogen en dat moet een kind eerst nog leren. We weten bijvoorbeeld dat veel autisten (let wel: lang niet allemaal) ook als volwassenen nog moeten nadenken om zichzelf en anderen niet in de derde persoon te benoemen. Interessanter is de vraag waarom zoveel ouders dat uit zichzelf al doen. Heeft een mens daar een instinct voor?
Er is trouwens een Sesamstraatliedje over dit probleem:
[youtube https://www.youtube.com/watch?v=kLwdoH97HJU&w=560&h=315%5D
De speciale taal die ouders gebruiken tegen hun kinderen (vereenvoudigingen, overdreven intonatie, enz.), motherese, is de laatste jaren onderwerp van vrij intensief internationaal onderzoek. Eigenlijk blijkt steeds weer dat alle kenmerken van dat motherese, dat mensen spontaan gebruiken, heel geschikt zijn om taalverwerving gemakkelijker te maken. Die ‘mama’ zeggen gebeurt op een latere leeftijd, maar het zou me niet verbazen als dit eenzelfde basis heeft; en dan is het niet onlogisch om te denken dat er een ‘instinct’ in het spel is.
Dank voor het liedje!
Uit mijn ervaring als vader en opa, en als neerlandicus, meen ik toch echt te kunnen zeggen dat consequent ‘volwassenentaal” gebruiken (en consequent “corrigeren”, bijv. gebrengd is gebracht) uitstekend is voor taalverwerving. Natuurlijk moet taal en nieuwsgierigheid naar taal ook steeds aangeboden worden: voorlezen, plaatjes met onderschrift kijken etc. Als vader zal ik me heus wel eens bezondigd hebben aan “papa” ipv “ik”. Als opa ben ik nooit “opa”, maar altijd “ik”. Als trotse papa kan ik ook vertellen dat mijn zoon las op zijn 5de en als trotse opa dat mijn 2 kleinzoons met hun 4de al volstrekt correcte samengestelde zinnen gebruikten.
Zeker, het “parentese” of “IDS” is me welbekend, zowel uit een bijvak over taal- en muziekcognitie als door een taalwetenschapper die ik heel goed heb gekend (ik ga niet op het internet zetten wie ik bedoel). Maar dat associeer ik vooral met het overdrijven van de prosodie, zodat een klein kind de taal kan gaan “onderzoeken”. “Mama” of “papa” zeggen als je jezelf bedoelt – dat kan best hetzelfde instinct zijn. Hopelijk kan dat op het MPI ook eens onderzocht worden.
De vraag lijkt me hiermee beantwoord: motherese. Voorlopig alleen derde persoon, eerste en tweede komen later wel. In een tv-programma hoorde ik trouwens ooit eens een Vietnamees meisje van ongeveer veertien dat vrij redelijk Engels sprak maar ook uitsluitend de derde persoon gebruikte, terwijl ze het juist de hele tijd over zichzelf had. (“Toen ging Lam naar de bakker” i.p.v. Toen ging ik naar de bakker. Of de naam echt Lam was, weet ik niet meer.)
Wat hierop lijkt, maar waarschijnlijk iets anders is, is het fenomeen dat de tweede persoon wordt vermeden: de vader en moeder worden niet u of jij genoemd, maar mamma en pappa. Of heit en mem, want in Friesland is dit verschijnsel heel bekend: kin heit de bûter efkes oanjaan? (Maar mijn neefjes op Scheveningen deden zestig jaar geleden hetzelfde, dus het is niet exclusief Fries.)
Er schieten me nog twee filmpjes te binnen, die niets met elkaar te maken hadden, maar waarin twee kinderen precies hetzelfde zeiden. Ze werden naar bed gebracht en vroegen hun moeder nog even aan de rand van hun bedje te blijven. Beide kinderen vroegen: “mamma nog even bij-jou-blijven”.
Ouders praten vanaf de geboorte tegen hun kroost. En ook al kunnen ze nog niets terugzeggen leren ze de taal door de stem en woorden van hun opvoeders. Dan lijkt het me logisch dat ouders zich steeds herhaaldelijk nadrukkelijk benoemen. Dat doen ze dan niet met hun eigen voornaam maar met mama en papa. Makkelijke woorden.
Opvallend dat de vragenstelster door haar kind bij de voornaam genoemd wil worden, want verreweg de meeste ouders (en grootouders) willen dat nadrukkelijk niet. Die willen mama en papa genoemd worden, ik denk ook om de bijzondere familieband uit te drukken.
Bij vorige generaties noemden ouders elkaar onderling ook mama (of moeder) en papa (of vader). Bekendste voorbeeld is Prins Bernhard die z’n vrouw mama noemde en haar ook zo aansprak.
Prins Bernard noemde Juliana niet mama, maar gaf haar – ook in het openbaar – de koosnaam mammie.
Subtiel maar belangrijk verschil.
Die angst voor problemen met het identificeren van de referent van ‘ik’ en ‘jij’ zijn inderdaad een verklaring die je in de literatuur tegenkomt. Tegelijk zie je dat die angst onterecht is: aan het einde van de vroegtalige fase, typisch als kinderen zo’n 2,5 jaar oud zijn, hebben ze het gebruik van de voornaamwoorden voor de eerste en tweede persoon enkelvoud doorgaans wel onder de knie.
Susan Blackwell geeft op internet een mooi overzicht (uit 2007, dus niet helemaal actueel, maar toch) van onderzoek naar afwijkend voornaamwoordgebruik in het motherese. Ze gaat daarbij ook in op verklaringen. Een beetje tussen de regels door noemt ze, naast de hierboven genoemde verklaring en een paar andere, ook het idee dat het afwijkende woordgebruik een affectieve functie heeft. Het gebruik van ‘we’ in plaats van ‘je’ (‘Nu gaan we tandjes poetsen’) is een duidelijk voorbeeld, maar het vermijden van ‘ik’ is dat mogelijk ook.
Link: http://www.helsinki.fi/varieng/series/volumes/02/blackwell/
Wat ik me ook kan voorstellen, is dat gesprekken tussen volwassenen en kleine kinderen vaak iets gekunstelds hebben: de volwassene moet zich dwingen om een vereenvoudigde versie van zichzelf te laten zien, zich op allerlei vlakken terughouden en proberen binnen het referentiekader van het kind te blijven. Dat theatrale kan weleens worden uitgedrukt door de sprekerrollen niet met persoonsanaforen uit te drukken, maar met de namen van de “acteurs”. Zoiets zie je ook bij opvallend theatrale acteurs: “Bolle Gijs honger!” of ongeloofwaardig neergezette personages in boeken: “Sjimmie niet weten wat hij doen moeten”.
Peter Nieuwenhuisen: over het gebruik van de naam of familierelatie in de aanspraak: daar heeft Gerbrich de Jong heel aardig onderzoek naar gedaan. Ze wijst erop dat het gebruik uit het Nederlands komt. Zie: https://www.youtube.com/watch?v=cdEl4x3-JRg
Ik gebruik het tegen mijn hond bij de opvoeding: “Kom bij mama” Hoe gek is dat, haha. En toch voelt het natuurlijk aan.
Henk Wolf, daar heeft Henk mij een mooi filmpje laten zien. Dat het verschijnsel ‘uit het Nederlands komt’ is niet helemaal aangetoond, want het kan ook zijn dat het voor het Nederlands wel geboekstaafd is (omdat Ten Kate er ’toevallig’ melding van maakt) maar dat het in het Fries net zo goed gebruikelijk was, zonder dat iemand dit opschreef. Toch?
Ik noem mijn vrouw overigens ook vaak ‘mama’ als ik haar aanspreek en de kinderen erbij zijn (en gewoonlijk wanneer we ook met z’n allen in interactie zijn), hoewel ik nog maar zeer zelden ‘papa’ i.p.v. ‘ik’ zeg. (Mijn kinderen zijn 5 en 8) Dat zal er dan mee te maken hebben dat onze kinderen ons ook papa en mama noemen. (Soms gebruiken ze mijn voornaam, maar dat vind ik zelf niet zo fijn.)
Ik vind het ook reuze dom klinken…. Ik vind het ook zo vreemd als mensen spreken over MAMA of PAPA deed dit of dat, net alsof het ook die van mij waren. Heb het over MIJN moeder en MIJN vader en ik vind het ook niet erg volwassen klinken. Ik was met reden geen Moederfan, maar had het toch ook niet over OPA dit en OMA dat. Ik noemde ze wel vanwege de vertrouwensband bij hun voornaam!
Ik lees hier net over een man die zijn vrouw MAMA noemt. Ook heeel vreemd. Ik kende een stel van allebei in de zeventig en hij noemde zijn vrouw ook MAMA. Ik zei: god Joop, ik wist niet dat jij nog met je moeder op stap bent…. Hij kon me wel vernielen. Verder zijn mijn herinneringen aan personen die hun vrouw MAMA en hun echtgenoot PAPA noemen niet erg positief. Het waren allemaal duidelijk slechte huwelijken en ze noemden elkaar nooit bij hun voornaam, altijd via de kinderen, Mama dit en Papa dat. Papa gaat met Mama naar bed….
Als ik dus een man die alleen met zijn vrouw is haar Mammie hoor noemen gaan bij mij lichtjes branden…weer zo’n fijn huwelijk, We hebben namen gekregen, waarom die vermijden te noemen?