Door Wouter van der Land

Van het Zeeuws-Vlaamse stadje Terneuzen weet ik niet veel meer dan dat er een kanaal naartoe leidt, dat ze er de ‘h’ niet uitspreken en de ‘g’ juist als ‘h’: ik eb mien uus hries heverfd. Maar ook dat daar een subtropisch zwembad is met de naam ‘Scheldorado’. Het werd laatst genoemd in een bericht over achterstallig onderhoud. Hoe komt zo’n curieuze naam tot stand? En wat kun je met die kennis?

Portmanteau

‘Scheldorado’ is een portmanteau, voor taalkundigen een soort blend. Het is een versmelting van de riviernaam ‘Schelde’ en ‘eldorado’, de naam van het gouden fabelland. Het rechterdeel komt bij mij een beetje plat-goedkoop over, eerder geschikt voor een kermisattractie of een knakenwinkel dan voor een literair tijdschrift. Het past dus prima bij het ongedwongen vermaak dat er in Scheldorado plaatsvindt; de keurigste mensen roetsjen er bloot van de glijbaan tussen oversized kamerplanten. Het linker deel is minder vanzelfsprekend. Want hoe mooi de rivier ook blinkt in zuidelijke zon, zoals Ernst van Altena tekstdichtte, de naam ‘Schelde’ roept verder geen subtropische associaties op. Buiten de regio zullen mensen ook denken aan het werkwoord schelden. Waarom die verwijzing naar een koude, stemverheffende rivier? Het antwoord vond ik in de krantenbank.

Scheldolala

We gaan terug naar oktober 1988. Twix heette nog ‘Raider’, ‘The Only Way Is Up’ van Yazz and the Plastic Population stond op 1 en de gemeenteraad van Terneuzen stemde in met het doorzetten van Scheldorado en het ‘Scheldeboulevard-project’. Dat schrijft de Provinciale Zeeuwse Courant van 14-10-1988. De dijk ten oosten van de stad moest gaan lijken op de Spaanse costa’s, met torenhoge appartementencomplexen, een boulevard met paviljoen en, bij gebrek aan zon en schoon zwemwater, een overdekt zwemparadijs.

Een naam met ‘Schelde’ lag gezien die ambities dus voor de hand. Na melige probeersels als ‘Scaltopia’, ‘Scheldolala’, ‘Costa Schelda’ en ‘Scheldorama’ kwam uiteindelijk ‘Scheldorado’ uit de brainstorm, zo kan ik me voorstellen. Daarna high-fives en apachedans, met ‘The Only Way Is Up’ op hoog volume.

De methode van twee uitgangswoorden

Maar is het werkelijk zo gegaan? Porte-manteauwoorden ontstaan vaak uit twee woorden. Het bekendste geval is waarschijnlijk brunch, een optelsom van breakfast en lunch. De twee grondwoorden lagen al vast; de bedenker hoefde alleen nog maar de best klinkende versmelting uit te vogelen. Een vergelijkbare case is chunnel, gebaseerd op het panklare ‘channel tunnel’. Ook Brangelina, de bijnaam van het inmiddels gescheiden showbizpaar Angelina Jolie en Brad Pitt valt in deze categorie. De twee namen lagen bij elkaar in bed. Een laatste voorbeeld is ‘Vimeo’. De oprichter van deze videodienst volgde ‘YouTube’ na door video en me als uitgangswoorden te nemen. De gekozen oplossing is ook nog eens een anagram van movie. Het is een creatieve vondst, maar de uitgangswoorden waren dat niet.

De PZC van 7 oktober schrijft dat een van de beoogde ontwikkelaars de vakantieparkentak van Vroom & Dreesmann was: Vendorado (V&D + eldorado), het latere Gran Dorado. ‘Scheldorado’ zou dus een versmelting van ‘Scheldorama’ en ‘Vendorado’ kunnen zijn geweest.

Maar er zijn nog andere mogelijkheden.

De woordenboekmethode

Bij het bedenken van ergoniemen zoals merk- en bedrijfsnamen begin je meestal met een rijtje uitgangswoorden. Deze klop je één voor één op de rug, om te kijken of je er een naam mee kunt vormen die betekenisvol, welluidend en beschikbaar is. Om een betekenisvolle én welluidende portmanteau te vormen, moet er bijna altijd een klankoverlap of overlap van letters zijn, zoals bij ‘Nespresso’, ‘Carmageddon’, ‘Brainfluence’, ‘Easyoga’ en ‘Satelligence’. Met het uitgangswoord Schelde zoek je naar woorden die ergens aan het begin elde of eld bevatten. Omdat je woorden associeert met hun beginklanken, kun je dit uit het hoofd doen. Maar het gaat gemakkelijker met een woordenboek of woordenlijst. Met een papieren woordenboek blader je naar woorden die met ‘eld’ beginnen. Dat zijn er in mijn editie maar drie, dus ‘Scheldorado’ is met deze methode direct gevonden.

Met een digitale lijst hoef je niet eens van je stoel op te staan. Een grote spellingswoordenlijst is beschikbaar op OpenTaal.org. Met een script in bijvoorbeeld Python kun je deze doorzoeken op bepaalde letterclusters en de woordspelingen automatisch uit laten draaien. ‘Scheldorado’ vind ik zo in seconden. Met eldorado als linkerdeel vind ik onder andere het porte-manteauwoord eldoradio. Verschillende radiostations dragen deze naam, bevestigt Google.

Ik probeer het voor de grap nog met het woord taal, een logisch uitgangswoord voor tekstbureaus, taalmedia en onderwijsmethoden. Dat levert onder meer taalscholver op. Geen ondenkbare naam, want een Leids tekst- en vertaalbureau heeft hem aangedurfd. Zou ook ‘Taalbatros’ bestaan? Nee, nog niet. Wel bestaat ‘Tekster’, een schrijfmethode voor het basisonderwijs.

De omgekeerd woordenboek-methode 1

Je kunt ook het rechtergedeelte als uitgangspunt nemen. Met eldorado zoek je dan naar woorden die (bijna) eindigen op el, ldo, etc. Ook dit kun je uit je hoofd doen en dan kom je bijvoorbeeld op hoteldorado en speldorado. Die laatste blijkt de naam van een Delftse speelgoedzaak te zijn.

Een papieren naslagwerk hiervoor is een retograad woordenboek, zoals het Omgekeerd Puzzelwoordenboek van Dr. Verschuyl (ps. Henk Verkuyl). Maar ook hier is digitaal puzzelen handiger. Ik zoek naar bovenstaande clusters en plak er ‘dorado’ achter. Zo vind ik in enkele tellen ‘scheldorado’, naast onder andere ‘breteldorado’, ‘dildorado’, ‘drumsteldorado’, ‘foreldorado’, ‘oorbeldorado’, en ‘texeldorado’. Wonderbaarlijk genoeg bestaat er op het eiland Texel een bungalowpark ‘Eldorado’, maar heeft de oprichter niet voor deze blend gekozen. Dildorado bestaat wel en dat is een Zweedse gayband. Mogelijk hebben de bandleden Sailor Boy, Captain, Misty en Horny een Zweeds retrograad woordenboek gebruikt om de naam te bedenken. Ook Foreldorado heeft bestaan. Het was een pretpark rond een viskwekerij. ‘Uleveldorado’ zou niet misstaan op de pui van een snoepwinkel.

De omgekeerd woordenboek-methode 2

Met een omgekeerd woordenboek kun je overigens ook rechterdelen vinden. Hiervoor zoek je eerst naar woorden met een gelijk einde. Met ‘Schelde’ werkt het niet goed, dus ik neem ‘taal’ opnieuw als uitgangswoord. Ik vind hiermee onder andere ‘staal’, ‘paal’ en ‘straal’. Vervolgens zoek ik naar samenstellingen die met deze woorden beginnen of eindigen en vervang het grondwoord door taal. Zo krijg ik bijvoorbeeld‘taalmeesters’ ‘roestvrij taal’, taaldanser(es) en taaljager. Ook deze blijken volgens Google in gebruik te zijn.

Voor deze methode kun je ook een rijmwoordenboek gebruiken, bijvoorbeeld het online Van Dale rijmwoordenboek. Daarmee kun je ook woordspelingen van het type krommunicatie en zeurkalender vinden.

De achtervoegselmethode

Een vijfde werkwijze is niet gebaseerd op klankoverlap. In de basisliteratuur over blends valt te lezen dat het rechterdeel van woordversmeltingen als het ware carrière kan maken. In ‘Monica en andere gates’ geeft de Neerlandicus Matthias Hüning het voorbeeld van gate. De schandaalnaam ‘Monicagate’ was een echte blend van ‘Monica Lewinsky’ en ‘Watergate’, de affaire die Richard Nixon de das om deed. Bij latere schandalen speelde ‘Watergate’ steeds minder mee en zo werd gate een achtervoegsel met als betekenis ‘schandaal’. In sommige omstandigheden is het zelfs een zelfstandig naamwoord, want we kunnen het hebben over ‘verschillende gates’.

Is dorado ook zo’n geval? Op de gok en via de Kvk vind ik verschillende voorbeelden die dit lijken te bevestigen. In Wezep bevindt zich bijvoorbeeld schoenwinkel ‘Schoen-Dorado’, in Gouda het dierenpension ‘DierDorado’, in Friesland de tuincentrumketen ‘Tuindorado’ en in Alphen aan den Rijn hondentrimsalon ‘HaarDorado’. En in de internationale merkendatabase tmdn.org vind ik naast ‘Badorado’ drie sites van een Duitse pornoboer: ‘CamDorado’, ‘FunDorado’ en ‘SaDorado’. Zijn reclametak blijkt in stijl ‘CashDorado’ te heten. Bij al die namen moet je nog wel aan ‘eldorado’ denken om ze te begrijpen, maar het zijn hier óók afleidingen met het suffix dorado.

Dat levert de eenvoudigste methode van allemaal op: plak dorado achter een woord dat je aanbod aangeeft. Klinkt het resultaat een beetje lekker en is je aanbod niet te karig, dan heb je een goede kandidaat-bedrijfsnaam. Werkt het niet, probeer dan (o)topia), (a)holic, tastic. enzovoort. ‘Scheldorado’ kan ook op deze manier zijn bedacht.

Geavanceerde methoden

Bovenstaande methoden zijn verder te verfijnen en verder te automatiseren. Naast precieze overlap zou je kunnen zoeken op verwante klanken. Ook kun je het vinden van uitgangswoorden deels systematiseren en automatiseren met behulp van thematische woordenboeken en netwerkwoordenlijsten zoals ConceptNet. De onderzoekers Gözde Özbal en Carlo Strapparava probeerden zoiets in ‘A Computational Approach to the Automation of Creative Naming’ (2012). Curriculum.nu beveelt aan om spelen met taal op te nemen in de verplichte lesstof. Het bouwen van een portmanteaugenerator lijkt me een uitstekend project voor de onderbouw. Leerlingen combineren daarmee taalkundige kennis met basale programmeervaardigheden.

Maar wat kun je ermee?

Blijft nog de vraag over wat je er in het werkzame leven aan hebt. Woordversmeltingen leveren zelden geslaagde neologismen of ergoniemen op. Maar soms zijn ze een schot in de roos en het is dus de moeite waard om ze uit te proberen als je iets nieuws aan de taal en de wereld wilt toevoegen.

Daarnaast kan er handel ontstaan door een portmanteau. Een paar jaar geleden kwam ondernemer Freek Haverman op het onsmakelijke idee van een kroket met frikandelsmaak. Hij wist deze echter te verkopen dankzij de leuk klinkende naam ‘krokodel’. Het succes werd al snel nagevolgd door de ‘loempidel’ en samen met de vertrouwde ‘viandel’ en wellicht een ‘wagyudel’, ‘biodel’, ‘scharreldel’, ‘everdel’, ‘berkydel’, ‘black-angudel’ en ‘Librijdel’ zouden ze de kaart kunnen vormen van een frikandeldorado.

Terug naar Scheldorado

We begonnen met ‘Scheldorado’ en ik noemde een naam op (el)dorado plat en goedkoop. Maar dat wil niet zeggen dat zo’n naam niet effectief kan zijn. Drie decennia na de grootse plannen is de Scheldeboulevard niet de ‘toeristische trekpleister van de eerste orde’ waar de gemeente op rekende. Het zwemparadijs ging een aantal jaren geleden zelfs failliet. Maar het bestaat nog steeds, tegenwoordig als ‘Aquadome Scheldorado’. Volgens de laatste berichten heeft de tand des tijds plaagstootjes uitgedeeld en heeft het bad liefde en aandacht nodig. Misschien moeten die plastic planten een keer weg. Aan de andere kanten past de naam wonderwel bij die ouderdomsperikelen. Bladgoud is op zijn mooist wanneer het haarscheurtjes vertoont.

Wouter van der Land is tekstschrijver, publicist en bedenker van merk- en bedrijfsnamen. Daarnaast werkte hij mee aan verschillende educatieve producties, waaronder Cultuuronderwijs op zijn Haags, een grootschalig initiatief om actuele kunst te verbinden met het basisonderwijs.