Door Niels Bokhove
In de kop van een achtergrondartikel van Joep Dohmen in NRC-Handelsblad van 18 januari jl. staat deze zin:
- BNNVARA verlengde het contract voor talkshow Pauw niet omdat presentator Jeroen Pauw meer wilde verdienen dan wettelijk mag.
In eerste instantie las ik deze zin met in gedachten het vervolg ‘… maar om een andere reden’. Direct daarna begreep ik dat de bijzin juist de reden voor het niet-verlengen was.
Waardoor komt het dat deze volzin letterlijk zo dubbelzinnig is? Is het een kwestie van accenten, van intonatie of melodie, of misschien van een afwezige komma na niet? Hoe moeten we de zin formuleren en/of lezen om de dubbelzinnigheid te vermijden?
In eerste instantie vond ik dit een moeilijk grijpbaar probleem. Maar na diverse hardop-lees-pogingen kies ik voor de laatste factor. Zonder komma lijkt het of niet ontkennend is voor omdat: ‘niet de hiernavolgende reden was de aanleiding voor de contractverbreking maar iets anders’.
Kortom, een komma had hier de dubbelzinnigheid kunnen voorkomen. Maar zou dat echt afdoende zijn? Ik citeer de zin nog een keer, nu mét die komma — immers een pauzeteken —, en lees die weer hardop:
- BNNVARA verlengde het contract voor talkshow Pauw niet, omdat presentator Jeroen Pauw meer wilde verdienen dan wettelijk mag.
Ik ben toch niet overtuigd. Om elke twijfel te voorkomen zou de hele zin heel anders geformuleerd moeten worden, bijvoorbeeld door het verwisselen van hoofd- en bijzin:
- Omdat presentator Jeroen Pauw meer wilde verdienen dan wettelijk mag, verlengde BNNVARA het contract voor talkshow Pauw niet.
Nu zijn niet en omdat uit elkaar getrokken. Sterker nog: ze staan nu helemaal aan het begin en het einde van de zin. (Zet ‘niet’ niet meteen na ‘BNNVARA’, want dan ontstaat er een nieuwe vraag: ‘wat verlengde die dan wél?’) Of is dit een te rigoreuze ingreep en kan het ook anders, met behoud van de oorspronkelijke structuur?
Afbeelding: Bespeaking
Kan nog eenvoudiger, met behoud van de basisstructuur van de zin, waarbij de essentie van de mededeling aan het begin van de zin blijft staan. Gewoon de onnodige ontkenning eruit halen.
BNNVARA beindigde het contract voor talkshow Pauw, omdat presentator Jeroen Pauw meer wilde verdienen dan wettelijk mag.
Er zijn meerdere mogelijkheden, lijkt me. Die van de suggestie is wel aardig: laat “omdat” als redengevend voegwoord weg, want dan haal je ook de ongewilde combinatie tussen “niet” en “omdat” weg. Laat de zin één zin blijven door de zinsdelen met een punt-komma te scheiden.
Dan wordt ’t:
BNNVARA verlengde het contract voor talkshow Pauw niet; presentator Pauw wilde meer verdienen dan wettelijk mag.
Hoewel “omdat” en “want” in vele opzichten niet voor de volle 100% gelijk zijn, zou mijn antwoord op de gestelde vraag toch zijn: vervang “omdat” door “want”, want “niet” hecht zich niet aan “want” maar wel aan “omdat”. Na een “want”-hoofdzin ben je uitgepraat, althans vóór de punt.:
BNNVARA verlengde het contract voor talkshow Pauw niet, want presentator Pauw wilde meer verdienen dan wettelijk mag.
Taalkundig kun je dus niet alles ontkennen. Hier is dat de redengevende hoofdzin.