Gratis datasets voor thuisgebruik

Door Ewoud Sanders

Een neger in het dorp! is de titel van een zondagsschoolboekje van uitgeverij Callenbach. Het beleefde twee drukken, in 1955 en 1960, en werd goed ontvangen. Zo noemde de IDIL-gids voor de jeugdlectuur het in 1956 een ‘goed boekje’.

De inhoud wordt door IDIL (Informatie Dienst Inzake Lectuur) zo samengevat: ‘Een neger is door een blanke dokter naar Nederland gestuurd om voor de zending te werken. Als hij in een dorp aankomt, wordt hij door een groepje kinderen nageroepen en door de belhamel van de troep, Gijs Braai, met sneeuwballen bekogeld. Later is Gijs de eerste die voor de missie zijn kostbaarste bezit afstaat: een splinternieuwe figuurzaag!’

In het boek zelf is het taalgebruik minder subtiel. We lezen dat de ‘man met zijn zwarte kroeskop’ (‘Een néger, een echte, dikke, zwarte nikker!’) wordt nageroepen: ‘Pieéieéeét! Zwarte Piet! Wat moet je in ons dorp? Sinterklaas is al lang naar Spanje!’ En: ‘Héé, nikker, nikker, nikkertje! Jij lijkt niet op een kikkertje!’

Van Een neger in het dorp! staan drie recensies op de website achterderug.nl. Op deze fantastische site van Rens Strijbos is de drukgeschiedenis van duizenden zondagsschoolboekjes te vinden, samen met talloze recensies.

Je hoeft maar even te googelen om de ontstaansgeschiedenis van Een neger in het dorp! te vinden. Het is gebaseerd op een waargebeurd verhaal: de komst van de Surinamer Sip Dens naar het Noord-Hollandse Sint Pancras in de jaren vijftig. De journalist Rudie Kagie schreef hierover in 2014 een stuk in NRC Handelsblad.

Dataset

Callenbach bestaat niet meer als zelfstandige uitgeverij maar was gevestigd in Nijkerk. De grootste collectie Callenbachboekjes is te vinden in het plaatselijke Museum Nijkerk. Dat krijgt ook veel zondagsschoolboekjes en christelijke jeugdboeken binnen van andere uitgeverijen, zoals van Bredée in Rotterdam en Meinema in Delft. Omdat ik voor mijn proefschrift, dat gaat over jeugdverhalen over jodenbekering, een paar maal te maken heb gehad met Museum Nijkerk, heb ik alle dubbele exemplaren van ze gekregen.

Die heb ik de afgelopen tijd gedigitaliseerd. Het gaat om ruim elfhonderd titels, voornamelijk uit de 20ste eeuw.

Zowel het museum als de site Achterderug hebben een kopie gekregen, maar nu de hogescholen, universiteiten en bibliotheken vanwege de coronacrisis zijn gesloten, wil ik ook een kopie beschikbaar stellen voor studenten en onderzoekers. Ik ben er namelijk van overtuigd dat het om een zeer interessante dataset gaat.

Taalkundig gezien zijn die boekjes van belang omdat ze een rijke bron vormen voor protestants-christelijk taalgebruik. Sociologisch zijn ze minstens zo interessant. De boekjes werden op zeer grote schaal verspreid – oplagen van boven de honderdduizend waren geen uitzondering. Zonder enige twijfel zijn ze van invloed geweest op de ontwikkeling van pedagogische opvattingen (er worden veel lijfstraffen in uitgedeeld), de christelijke houding ten opzichte van het socialisme (dat werd verfoeid) en ideeën over de man-vrouwverhouding. Ze geven ook een onthutsend kijkje in de beeldvorming over minderheden in Nederland.

Zelf zal ik deze collectie gebruiken voor mijn vervolgonderzoek naar joodse personages in (christelijke) jeugdboeken – daarover publiceer ik al in Neerlandistiek. Maar het zijn ook goede bronnen voor onderzoek naar andere minderheden, zoals je al kunt zien aan de onderstaande omslagen. Let wel: dit is maar een kleine greep!

De dataset bevat ruim vijftienhonderd zondagsschoolboekjes, uit de periode 1851-2001. Ik heb er negenhonderd zelf gescand, de rest is afkomstig uit Delpher. Het gaat om een collectie pdf’s (voorzien van een ocr-laag) en Wordbestanden met daarin die ocr-tekst. Wie er een zogenoemde indexeringstool bij aanschaft (niet bij mij), kan alle bronnen heel precies doorzoeken: op woorden, woorddelen en woordcombinaties. Hoe dat werkt, kan ik zo nodig aan belangstellenden uitleggen. Zelf gebruik ik hiervoor dt-Search.

Op sommige boeken berust nog auteursrecht (voor de exemplaren uit Delpher is dat geregeld). Daarom kunnen ze niet zomaar op internet worden gezet. Maar wie belooft ze niet zomaar in het wild te gaan verspreiden en er zorgvuldig mee om te gaan, wil ik (nadrukkelijk ‘voor thuisgebruik’) een kopie beschikbaar stellen. Want zoals gezegd: ik ben ervan overtuigd dat ze voor een onderzoeker goud bevatten. Zelfs de vele illustraties zijn een studie waard. Wie belangstelling heeft kan mij mailen post[apenstaart]ewoudsanders[punt]nl. Of via LinkedIn.

Oorlogsromans en streekromans

Zoals ik vandaag meld in NRC stel ik nog een paar datasets beschikbaar. Dit zijn de interessantste.

1. Binnenkort vieren we 75 jaar bevrijding. In hoeverre kwam die oorlog ter sprake in romans die tussen 1940 en 1945 zijn verschenen? Welke onderwerpen kwamen aan bod en welke juist niet? Studenten die zich hierin willen verdiepen kunnen een corpus krijgen van ruim vijfhonderd gedigitaliseerde romans uit die jaren.

2. Het verschil tussen zogenoemde hoge en lage literatuur kun je op allerlei manieren onderzoeken, maar het lijkt mij nuttig om er een streekromans bij te betrekken. Daarvan heb ik er ruim duizend digitaal beschikbaar, grotendeels uit de tweede helft van de twintigste eeuw. Plus wat secundaire literatuur. Goed om te weten: streekromans hebben in Nederland véél grotere oplagen gehaald dan welke ‘hogere’ literatuur ook. Toch is er bij mijn weten nauwelijks onderzoek naar gedaan.