De Multatulileescursus (slot)
Literatuur is een gesprek. Wie een boek leest, kan dat boek niet alleen maar consumeren, je moet er van alles van jezelf in stoppen. Gevoelens. Beelden. Begrip. Ervaring. Zonder dat alles blijven de letters zwart. Een boek lezen, een boek écht lezen, betekent altijd praten met iemand anders. Een goed boek lezen betekent bovendien dat je nooit bent uitgepraat.
Voor mij is praten over een boek ook een belangrijk aspect van het lezen. Ik lees zelden een boek zonder erover met zoveel mogelijk mensen te praten. Dat is nog niet gemakkelijk, want soms lees ik een boek dat niemand anders in mijn omgeving wil lezen. Daarbij helpt het internet en daarbij helpt het idee van een leesclub, of zoals Multatuli en zijn tijdgenoten het noemden, een leescursus. Dat is ook wel een goede naam – je leert beter lezen door te praten over een boek, iemand anders blijkt altijd iets anders te lezen dan jij, en goed lezen is waarschijnlijk: zoveel mogelijk kanten van een tekst zien. Door met anderen over een boek te praten, kun je beter praten met het boek.
Multatuli had een hekel aan schrijven – hij vond het vreselijk moeilijk. Hij kreeg gaandeweg een hekel aan lezers – omdat ze niet lezen konden. Hij had natuurlijk gelijk: schrijven is veel lastiger dan veel schrijvers weten. Lezen, echt lezen, is zo moeilijk dat bijna niemand het kan. We moeten met zijn allen op leescursus.
De conversatie is een belangrijke vorm in Multatuli’s werk. In al zijn werk, en in heel veel van zijn brieven, zitten kortere of langere dialogen. In de fictie zijn het gesprekken tussen personages met een naam, in essays worden de gesprekken soms gevoerd door anonieme personen. Omdat fictie en essayistiek in elkaar overlopen is in veel werk ook niet helemaal duidelijk wie er nu eigenlijk aan het woord is.
En zelfs als er geen dialoogstreepjes staan, kun je veel werk nog lezen als een gesprek. Hij zei dat hij zelf schreef in tussenzinnen, hij onderbrak zichzelf voortdurend, als was hij in gesprek. Hij zag zich als een vat vol tegenstrijdigheden, dus hij had ook altijd iets interessants te bespreken.
Hij lokte bovendien ook vanaf het begin gesprekken uit tussen zijn lezers, al liepen die gesprekken, toegegeven, ook wel uit op geschreeuw. Zijn werk roept op de een of andere manier sterke emoties op, en het nodigt permanent uit tot tegenspraak. En bovendien waren al die klachten dat men zo slecht las er niet voor niets: hij wilde gelezen worden, hij wilde gehoord worden. Hij wilde contact – dat spat nog steeds van iedere pagina van de Volledige Werken af.
Multatuli was ook dol op het gesprek. Zijn gesprekspartners vonden hem soms nerveus, maar hij was ook levendig en geestig. In de laatste jaren van zijn leven, toen hij niets meer publiceerde en vaak ook klaagde over het schrijven van brieven, vroeg hij voortdurend mensen of ze niet langs wilden komen, logeren, en dan heel veel praten.
We leven in een lastige periode voor het gesprek. Degenen die met anderen leven, kunnen in ieder geval met hen nog spreken, maar voor veel anderen moet ieder gesprek op minstens anderhalve meter, en sowieso gebeuren heel veel gesprekken via het beeldscherm. Zoomen is misschien nog wel moeilijker dan lezen of schrijven – het moet allemaal in real time.
Ik denk dat er geen andere manier is om over Multatuli te schrijven dan als een gesprek – je kunt geen coherent beeld van hem geven, alles wat je over hem zegt moet de oppervlakte brengen. En in zekere zin geldt dat voor alle literatuur die de moeite waard is. En in zekere zin geldt dat voor het hele leven.
Enigszins tot mijn verbazing dachten veel lezers van de leescursus dat de deelnemers aan de leescursus fictief waren – dat het alleen ging om een vorm, maar in feite is zo ongeveer alles wat ik optekende feitelijk door iemand tegen mij gezegd. Het is waar dat we niet als een club bij elkaar kwamen, maar ik heb de afgelopen jaren met tal van mensen over allerlei aspecten van de Volledige Werken gesproken. Een reden om er nu mee te stoppen is dat het erop lijkt dat die gesprekken voorlopig niet gevoerd kunnen worden – via Zoom gaat dat toch niet zo goed.
Ik heb veel geleerd van mijn leescursus, maar ik sluit hem nu.
Dit is gebaseerd op aantekeningen die ik had gemaakt voor een lezing voor het Multatuli Genootschap in de Nieuwe Kerk in maart; het is er door corona niet van gekomen.
Afbeelding: Johan Braakensiek, Multatuli naar Millet: Een zaaier ging uit om te zaaien. Geheugen van Nederland.
Ach, dat is nou jammer! Ik heb er elke keer enorm van genoten. Vooral de vorm vond ik heel bijzonder, heel knap gedaan. Heerlijk om elke zaterdag weer een nieuwe aflevering te lezen. Ik krijg bijna zin om Multatuli nu eindelijk eens zelf te gaan lezen…
Jouw idee, mijn idee
Inderdaad, je zou haast Multatuli zelf gaan lezen. Onlangs ben ik begonnen in zijn Ideeën maar erg geestrijk vond ik ze niet tot nu toe, tot aan zeg idee 200.
Het gesprek … Of met een moeilijk woord, de dialoog. Misschien is denken pas denken als het dialogisch denken is. Maar een gesprek over het fenomeen gesprek, dat is pas een gesprek.
Binnen de filosofie heb je de dialectiek. Als je de dialectiek een beetje los opvat en aldus bevrijdt uit de hegeliaanse kluisters, dan zijn er weinig verschillen, dunkt me, tussen dialectiek en dialogisch denken.
Maar er zijn nog zoveel boeken te lezen. Of ik Multatuli’s Ideeën ooit uitlees, vraag ik me af. De ware elite zijn zij die nooit uitgelezen zijn.
Dank je wel Marc. De zaterdagochtenden begonnen altijd leuk. Altijd was er minimaal een gedachte die we konden overwegen, waarop we konden kauwen en die in elk geval mij nog eens te binnen schoot. Was het geen gedachte van Multatuli zelf, dan was het wel van een van je (blijkbaar niet helemaal fictieve) sprekers. “Het leven een leescursus”: dat was een mooie afrondende titel.
Ik zal uw rubriek missen, al heb ik er vertrouwen in dat u wel weer een nieuwe rubriek vindt om de zaterdag mee te vullen. Als ik me niet vergis, is deze rubriek tenslotte de opvolger van het sonnettenproject.
Eerlijk gezegd ben ik niet geneigd geraakt om meer van Multatuli te lezen dan alleen de Havelaar. Ja, Woutertje Pietersen (met wie ik vaak vergeleken ben, al weet ik niet of me dat met een andere voornaam even vaak overkomen ware), dat wil ik nog weleens lezen. Maar al die mislukte toneelstukken, correspondentie of ingezonden stukken…
Ten eerste ben ik helemaal geen vlotte lezer. Ik vind het moeilijk me tot concentratie te dwingen. Soms gaat het ineens achter elkaar, maar ik betwijfel of me dat bij Multatuli gaat lukken. Ten tweede ben ik musicoloog, geen neerlandicus of literatuurwetenschapper. Er zijn andere onderwerpen waarin ik me moet verdiepen. Voor mij is de correspondentie tussen Karlheinz Stockhausen en Karel Goeyvaerts van groter belang dan die tussen Multatuli en zijn vrouwen.
Ten derde: er zijn mindere goden en godinnen wier werk er ook toe doet. Ik heb onlangs – ja, onlangs pas – De avonden gelezen, en ik voel wel degelijk de neiging om meer van Reve te lezen. Maar de tijd dat ik over zijn Brieven aan mijn lijfarts zit, kan ik niet aan Frans Kellendonk of Anna Blaman besteden. Ik heb anderhalf jaar geleden eens De lotgevallen van Klaasje Zevenster gelezen – destijds beschouwd als het magnum opus van Jacob van Lennep, nu uit de canon getrapt en alleen antiquarisch te krijgen. Dat was geen verloren tijd, al had Multatuli daar ongetwijfeld heel anders over gedacht.
Oké, mijn excuses voor deze lange en redelijk chaotische post. In elk geval: nogmaals bedankt voor de vele inzichten en inkijkjes in het onbekende werk van een bekende man.
Erg leuke reactie!
Het was een leerzame, prettig geschreven serie, dank daarvoor.
Van Multatuli ken ik alleen de Max Havelaar – die ik toevallig een paar jaar geleden digitaal heb herlezen – en Woutertje Pieterse, die las ik in mijn tienertijd. Belangrijke werken, maar ik ben er geen groot liefhebber of kenner van Eduard Douwes Dekker door geworden. Hij wordt alom beschouwd als de belangrijkste en beste schrijver van het Nederlands taalgebied, iets wat ik wel aanneem, maar zelf niet helemaal invoel en ondanks uw enthousiasmerende cursus heb ik niet de moeite genomen om ook ander werk, zoals zijn brieven of ideeën, te gaan lezen. Wat teleurstellend, maar toch weet ik gelukkig nu veel meer over hem en heb ik toch een redelijk beeld van zijn persoon en denken gekregen.
U noemt een reden om te stoppen omdat gesprekken voeren nu slecht gaat in deze coronatijden, maar ik begrijp dat er meerdere redenen waren. Het blijft speculeren welke die andere geweest zouden kunnen zijn, misschien enige teleurstelling in de respons, of ziet u in deze tijden het constructieve en inspirerende gesprek tussen mensen in de samenleving sowieso stagneren ook door polarisering door de opkomst en de steeds luidere stem van rechtse krachten … Ik doe maar een gooi, ik weet het niet.
Nu schrijft u ook af en toe aan uw feuilleton op deze blog, maar nu u wat meer tijd heeft, zou u zich als letterkundige omnivoor en generalist – een allesdenker – ook kunnen zetten aan een roman of novelle, in navolging van Multatuli zelf; een geschrift in fictie die ook over deze tijd gaat, een aanklacht is tegen de verschraling van het onderwijs, het gevecht van de mens tegen de natuur en het klimaat en een aanklacht tegen het rechts-populisme. verpakt in een verhaal met dialogen, zodat u toch in gesprek blijft. Maar misschien zijn nu uw mooiste gesprekken, de gesprekken met uw dochter. Daar kan geen leescursus tegenop.
[ Ik heb een website en daar staan niet veel gesprekken op, maar ik onderhoud daar al jaren onder meer een lange pagina waarop ik kleine ideetjes en invalletjes opschrijf, zonder dat ik me nu een groot schrijver of denker vind, helemaal niet. Ik noem het mijn Kladblokje. Een beetje Multatuliaans is het wel, het biedt wat meer ruimte en mogelijkheden dan oneliners op Twitter en het is plezierig om te doen. Ook heel wat reacties die ik hier op Neerlandsitiek heb geschreven heb ik daarin opgenomen, of omgekeerd, ik heb de reacties geschreven omdat ik ze sowieso voor mijzelf wilde formuleren en vastleggen. Zo is ook deze reactie al te vinden op onderstaande link. ]
http://www.dejongenskamer.nl/varia99.htm
Geachte Marc,
Allereerst: niet een petje, maar een grote hoed af voor de nu afgesloten grote Multatulileescursus. Dankjewel! Dus welzeker: ik heb er van genoten. Heerlijk, al die gesprekken. Met zoveel meningen en tegensprekingen. Ik moet weer aan de slag, Want ja, die 25 delen heb ik echt niet allemaal gelezen.
adrianus groos.