Door Christopher Bergmann

Wat is een eunuch? Dat is niet moeilijk te achterhalen: volgens Wiktionary gaat het om een “gecastreerde bewaker van een harem”. Andere woordenboeken zeggen ongeveer hetzelfde. Maar hoe spreek je het woord uit? Ook daar zijn bronnen voor: Wiktionary heeft een geluidsopname waarin een stem te horen is die /ˈøː.nəx/ of iets dergelijks zegt. (De tekens tussen de schuine strepen zijn fonetische symbolen die volgens de conventies van het Internationaal Fonetisch Alfabet worden gebruikt. Lees hier meer over het klankinventaris van het Nederlands.) In het gratis woordenboek op de website van Van Dale is het woord als eu·nuch aangegeven. Daaruit kunnen we opmaken dat het twee lettergrepen heeft en dat de klemtoon op de tweede daarvan zou liggen. In de ABN-uitspraakgids van P.C. Paardekooper uit 1978 is het woord als /œʏ̯ˈnyx/ opgenomen, dus met de klemtoon op de tweede lettergreep en met de /y/ van Ruud. Even samenvatten: er is één woordenboek dat suggereert dat de klemtoon op de eerste lettergreep ligt, terwijl twee andere woordenboeken het tegendeel beweren. Het feit dat verschillende bronnen niet dezelfde informatie geven, betekent niet dat de één het goed heeft en de anderen fout zitten. Maar het duidt op variatie – dat wil zeggen dat verschillende sprekers het woord op verschillende manieren uitspreken. Om erachter te komen hoe het zit, moeten we verder kijken dan in de woordenboeken.

Als je wil weten of er variatie is, is er maar een manier: je moet het aan de mensen vragen. Dat deed ik op Twitter. Velen deelden mijn oproep, velen stemden. Hartelijk dank aan iedereen die eraan heeft bijgedragen dat ik nu van 1578 mensen (ongeveer) weet hoe ze het woord eunuch uitspreken. Een van de grote voordelen van Twitter-polls is dat het enorm makkelijk is om er een te beginnen en nog makkelijker om eraan deel te nemen (mits je op Twitter zit). Een van de grote nadelen ervan is dat we vrij weinig weten over de deelnemers aan de poll. Zijn het Nederlanders, Belgen, Surinamers of komen ze nog ergens anders vandaan? Spreken ze überhaupt Nederlands? (Je kunt ook voor de gein aan polls deelnemen waarvan je niet eens de vraag snapt.) Hoe oud zijn ze? Is Nederlands hun enige taal? Het enige wat we weten, is dat ze aan de poll hebben meegedaan. Daar moeten we het maar mee doen.

Ik was geïnteresseerd in twee kwesties: ten eerste de klemtoon (eerste of tweede lettergreep); ten tweede de uitspraak van de eerste klank van het woord eunuch (zoals in het woord beu of zoals in het woord bui). Mensen mochten kiezen tussen vier opties (dat is het maximale aantal voor Twitter-polls):

• EU-nuch (eu = bui)
• eu-NUCH (eu = bui)
• EU-nuch (eu = beu)
• eu-NUCH (eu = beu)

En dit zijn de resultaten. (Let wel: beide staafdiagrammen zijn gebaseerd op precies dezelfde data die ik voor elk diagram anders heb gesorteerd en ingekleurd. De bedoeling is dat zo in één oogopslag te zien is wat de data over de bovengenoemde twee kwesties zeggen.)

Laten we eerst naar de klemtoonkwestie kijken. Er is inderdaad variatie – en de verschillen tussen de groepen zijn groot. Ongeveer 84% van de mensen die hebben meegedaan, legt de klemtoon bij het woord eunuch op de eerste lettergreep. De tweede lettergreep krijgt bij ongeveer 16% van de deelnemers de klemtoon. Ik wil er hier nog even op te wijzen dat dit niet betekent dat 16% van de mensen fout zit. Als in jouw taalgebruik de klemtoon in het woord eunuch op de tweede lettergreep valt, dan is dat zo en mag je het woord gewoon zo uitspreken. Niemand die het je zou kunnen verbieden. En, als het goed is, ook niemand die dat wil. Van Dale en het woordenboek van Paardekooper daarentegen zitten in zekere zin wél fout: ze geven namelijk slechts één klemtoonpatroon aan (dat door een minderheid van de deelnemers wordt gebruikt), dus ze doen geen recht aan het feit dat er variatie is, en ook niet aan de voorkeur van de meerderheid van de deelnemers van de poll. De deelnemers van de poll vormen een steekproef die waarschijnlijk niet representatief is voor de mensen die Nederlands spreken en een intuïtie hebben over de uitspraak van het woord eunuch. (‘Waarschijnlijk’ want zoals gezegd weten we niets over de deelnemers.) Maar het zou me verbazen als de meerderheid voor de initiële klemtoon in deze poll ineens een minderheid zou blijken als je een steekproef neemt die wél representatief is voor de genoemde groep. Woordenboekmakers zouden hier op zijn minst nog eens naar moeten kijken.

Dan de tweede kwestie. Hier gaat het om de uitspraak van de eerste klank van het woord eunuch. Als je Nederlands leert, leer je dat sommige dingen leuk zijn en dat je dingen die niet leuk zijn, op een gegeven moment wellicht beu bent. Allebei de woorden hebben een klank die je in het fonetisch alfabet /øː/ schrijft en die lijkt op de klank in het Franse jeu en het Duitse böse. Vervolgens leer je dat er in de Belgische stad Luik weleens een bui valt – dat zijn twee woorden met een klank die je in het fonetisch alfabet /œʏ̯/ kunt schrijven en die in weinig talen behalve het Nederlands voorkomt. Als je daarna verder doorleert, kom je misschien woorden tegen zoals euthanasie, therapeut en eunuch waarin de klank die – net als in leuk en beu – ‘eu’ wordt gespeld door sommige mensen op een manier wordt uitgesproken die lijkt op de klank in Luik en bui. Je schrijft dus geen uithanasie, therapuit of uinuch – maar zo worden de woorden wel soms uitgesproken. In de poll waar we het hier over hebben, blijkt het om een grote minderheid te gaan: 43% van de deelnemers geeft aan dat het woord eunuch voor hen met een ui-klank zoals in bui begint. Voor de andere 57% is dat een eu-klank zoals in beu. Ook hier is dus sprake van flinke variatie waar geen van de gratis beschikbare woordenboeken op ingaat. (Van de woordenboeken die door Van Dale worden uitgegeven, zijn er allerlei verschillende varianten, waaronder een betaalde online uitgave van de Dikke Van Dale. Als je daarin zoekt, vind je hetzelfde klemtoonpatroon als in de gratis uitgave, maar wel de vermelding van de ui- én de eu-uitspraak van de eerste klank.)

Hoe komen mensen erbij om de klank in eunuch die ‘eu’ gespeld wordt, als een ui-klank uit te spreken? Het antwoord is voor een deel in het Grieks te vinden. Eunuch is een van oorsprong Griekse term waarvan het eerste deel teruggaat op het woord εὐνή ‘bed’. (Het tweede deel gaat terug op ἔχω ‘ik heb; ik houd, bewaar’, dus een eunuch is qua etymologie de bewaarder of bewaker van het bed.) Hoe spreek je dat dan uit op z’n Grieks? Dat blijkt vrij irrelevant voor onze kwestie (en is in de lange geschiedenis van de Griekse taal natuurlijk een paar keer veranderd). Relevant is vooral hoe de ευ in de Griekse les op Nederlandse scholen wordt uitgesproken. De uitspraak van de Griekse ευ als ui gaat namelijk terug op de schooluitspraak van het Oudgrieks zoals die in Nederland wordt onderwezen. De schooluitspraak is gebaseerd op het Ionisch-Attische dialect dat in de klassieke periode van het Grieks (tussen ca. 500 en 323 v.Chr.) werd gesproken en geschreven – door filosofen zoals Plato en Aristoteles, historici zoals Thucydides en Xenophon en dichters zoals Aeschylus, Sophocles, Euripides en Aristophanes. In deze variëteit werd de ευ, voor zover we weten, ongeveer als een ee-oe-tweeklank uitgesproken (dus eerst de ee van heet, dan de oe van hoed). Je zou denken dat het goed uitkomt dat precies zo’n ee-oe-tweeklank in het Nederlands voorkomt (in woorden zoals eeuw) en dat je die daarom niet door een andere klank hoeft te vervangen. Toch werd er om voor mij onduidelijke redenen in het onderwijs – vooral in Nederland, veel minder in België (zo is mij verteld) – voor gekozen om de Oudgriekse klank als ui uit te spreken. Mensen die gymnasium hebben gedaan en in de Griekse les niet alleen maar hebben zitten dutten, zullen de eersten zijn geweest die de eu ook buiten de les als ui zijn gaan uitspreken in uit het Grieks afkomstige woorden. Is dat een bijzonder juiste uitspraak (ook al lijkt-ie eigenlijk niet zo gek veel op de Griekse klank) of gewoon aanstellerij? Daarover kan getwist worden. De poll laat in ieder geval zien dat de uitspraak van de eu als ui voorkomt, al gaat het om een grote minderheid.

Dan nog even over het verband tussen de klemtoon en de uitspraak van de eu. Het viel me op dat er onder degenen die de eu zoals in bui uitspreken, veel mensen zijn die de klemtoon op de tweede lettergreep leggen (ongeveer 20%). Bij degenen die de eu zoals in beu uitspreken, zijn dat er wat minder (rond de 13%). Dat is een niet onaanzienlijk verschil (en dat verschil is statistisch significant volgens een chi-kwadraattoets met Yates-correctie: χ² (1, N = 1578) = 12.44, p < .001). Waar zou dat verschil aan te wijten kunnen zijn? Als we even naar de Griekse vorm van het woord kijken, is één ding te zien: εὐνοῦχος. De klemtoon – in de Griekse orthografie vaak door een soort accent weergegeven, maar hier om redenen waar ik even niet op inga, door een soort tilde – ligt op de tweede lettergreep. Er zijn dus onder degenen die de eu op een manier uitspreken zoals dat in de Griekse les op school wordt gedaan, meer mensen die de klemtoon op dezelfde manier leggen als in het Grieks. Zijn dat mensen die op het gymnasium hebben gezeten, uit de Griekse les hun uitspraak van de eu als ui hebben overgehouden en de klemtoon van de Griekse vorm van het woord eunuch die ze op school hebben geleerd, naar het Nederlands hebben getransfereerd? Het zou kunnen, maar bewijs is er niet voor.

Aan het eind gaan we terug naar het begin: waarom heb ik überhaupt belangstelling voor de uitspraak van het woord eunuch? Ik hou al een aantal jaren een lijstje bij met wat ik valse klemtoonvrienden noem: woorden in twee talen – in mijn geval Nederlands en Duits – die qua spelling (bijna) hetzelfde zijn, maar de klemtoon op verschillende lettergrepen hebben. Een voorbeeld: In Nederland zijn A, B, C de eerste letters van het álfabet, in Duitsland van het Alfabét (met een lange e, dus je spreekt het uit als Alfabéét). Ik heb de lijst al een tijdje niet meer hoeven bijwerken omdat ik geen nieuwe woorden meer heb gevonden die aan de definitie voldeden – tot ik laatst naar een aflevering van de televisiequiz Per Seconde Wijzer keek en daarin Erik Dijkstra het woord ‘eunuch’ hoorde zeggen. Hij zei het met de klemtoon op de eerste lettergreep en de eu als in bui – terwijl de klemtoon in het Duits altijd op de tweede lettergreep ligt. Gezien het feit dat Erik Dijkstra maar één spreker van het Nederlands is (en Per Seconde Wijzer ook de Erik Dijkstra bluft zich door de uitspraak van bekende en onbekende woorden heen-show zou kunnen heten), leek het me zinvol om te kijken of zijn uitspraak ook door anderen wordt gebruikt. Nu weet ik er meer over en heb het woord opgenomen in de lijst als 114e valse klemtoonvriend. Nogmaals dank aan allen die hebben geholpen (en niet al drie alinea’s eerder zijn afgehaakt).

Dit stuk verscheen eerder op isoglosse.de
Afbeelding: Rembrandt van Rijn, Doop van de kamerling. Rijksmuseum.