Door Henk Wolf
“Ik fyn sniders alt fan dy droevige figueren, ik kin ’t net helpe.”
“No, sa wurde se útbeeld yn dy âlde boeken.”
“Ja, mar oer ’t geheel, dy’t ik no meimakke ha, wienen allegear fan dy …”
“… twadde mannen?”
“Ja. Twadde âlde keareltsjes. Mar ja.”
Vertaling:
“Ik vind kleermakers altijd van die droevige figuren, ik kan het niet helpen.”
“Nou, zo worden ze uitgebeeld in die oude boeken.”
“Ja, mar over het geheel, (degenen) die ik nu meegemaakt heb, waren allemaal van die …”
“… tweede mannen?”
“Ja. Tweede oude kereltjes. Maar ja.
Het bovenstaande Friese dialoogje, in 1969 opgenomen in Brantgum, verbaasde mij nogal. Wat bedoelden de sprekers toch met dat twadde (’tweede’)? Ik vroeg een collega om de opname ook eens te beluisteren en die te interpreteren. Ook hij stond voor een raadsel. De naslagwerken hielpen ons ook niet verder.
Ik zette het fragment op Facebook en al snel zei een van onze studenten Fries: kan het niet zijn dat ze twarre (‘dorre’, in de officiële spelling als toarre geschreven) zeiden in plaats van twadde? ‘Dorre mannetjes’, dat paste helemaal in de context, dus deze studente had hoogstwaarschijnlijk gelijk.
Categoriale perceptie
De Friese tongpunt-[r] en de [d] lijken nogal op elkaar. Ze lijken zelfs zoveel op elkaar dat sprekers de ene klank denken te zeggen en hun kinderen de andere horen, waardoor de taal verandert. In de Nederlandse provincie Friesland valt het kwartje meestal de kant uit van de [r]. Vooral in het noorden van de provincie zijn vormen te horen als starich (uit stadich, ‘langzaam’) en kêre (uit kêde, ‘paard’). Een studente meende zelfs eens dat dôfhûdich (‘doofhuidig’ = eigenwijs) dôfhoerich was en iets met dove prostituees te maken had. In het Fries van het Duitse Saterland valt het kwartje vaak juist de andere kant op: daar klinken vormen als bäiden (‘kind’, in de andere Friese dialecten bijvoorbeeld bern en bjarn) en jädden (‘graag’, verwant aan jerne in het Nederlandse Friesland).
Het is voor mensen heel moeilijk om een taalklank niet te interpreteren: we kunnen een klank bijna niet horen als iets tussen een [r] of een [d] in, maar onze hersenen plaatsen die klank meestal meteen bij het horen in een van die hokjes: we horen óf een [r], óf een [d]. Dat wordt categoriale perceptie genoemd.
Zelf luisteren
Die categoriale perceptie was ook bij mijn collega en mij waar te nemen. Zelfs nadat we door onze slimme studente op de mogelijkheid waren gewezen dat er twarre werd gezegd, bleven we een [d] horen. We vroegen nog twee anderen om ook eens te luisteren en die waren er juist van overtuigd een [r] te horen. Het kwartje valt dus altijd een kant op, maar niet voor iedereen dezelfde.
Wie wil, moet zelf maar eens luisteren of ie nou een [r] of een [d] hoort – of misschien tóch iets ertussenin. Ik ben eigenlijk wel benieuwd of niet-Friese oren iets anders horen dan Friese. De audioversie is te vinden in de dialectenbank van het Meertens Instituut en duurt van 26:40 tot 26:54.
Foto: Robina Weermeijer (Unsplash)
Wouter Steenbeek zegt
Kan het dan niet zo zijn dat deze mannen ook een [ɾ] zeggen? Het fragment is in het noorden opgenomen; juist daar is, volgens dit artikel, het fonemische verschil tussen /r/ en /d/ in gevaar. Dan hoeft het toch niet aan onze hersenen te liggen als we geen verschil tussen toarre en twadde horen?
Henk Wolf zegt
Ja, het is zelfs heel waarschijnlijk dat ze een alveolaire flap gebruiken als intervocalische allofoon van beide fonemen, maar het fonemische verschil is niet in gevaar. Er zijn mij bijvoorbeeld geen gevallen bekend van [d]-rhotacisme in anlaut of in complexe onsets. Of er nog fonetisch verschil tussen die twee flaps is – in de noordelijke dialecten dan wel elders – weet ik niet, bij mijn weten heeft niemand dat ooit onderzocht.
Dat sprekers geen verschil zouden horen, is wat je zou verwachten als onze taalklankwaarneming niet categoriaal was, maar het opvallende is hier nu juist dat alle vijf de sprekers (waaronder Frans de Jonge en ikzelf) tot nu toe denken te weten wat ze horen: een /r/ of een /d/.
Henk Smout zegt
Kdentebdood.
Frans zegt
Voor mij klinkt het in ieder geval als:
“tware man?”
“tware oude kereltjes”
Marcel Plaatsman zegt
Ja, zo hoor ik het ook, dus met een /r/.
Anoniem zegt
Raadselachtig; ik hoor de vrouw vragen “’t ware(n) manne(n)?” en de man antwoordt “Ja, twadde alde kereltsjes”. Zijn dat dan twee verschillende “twaddes”? Je kunt je dan afvragen of de vrouw een tussenvraag stelde (we hebben ’t toch wel over mannen hè?) of dat ze wilde invullen waarop de man zelf even niet kon komen (je bedoelt van die uitgebluste (twarre = dorre) types waar elk elan uit verdwenen is, van die zuurpruimen?).
Heb nog even gespeeld met de gedachte dat voor twadde gewoon tweede bedoeld was in een betekenis van tweederangs. Beetje vergezocht, maar niet onmogelijk.
En zo bewaart dat rokerige keukenvertrek met boer Hoekstra en consorten voorlopig nog. zijn geheimen, doordat we de evaluatie van deze conversatie wat voor ons uitschoven. Om met het gezelschap te spreken “je weet niet wat je hoort, maar ja”.
Mient Adema zegt
Ik geef toe dat mijn stellingen discutabel zijn, maar anonimiteit is een slechte weerlegging. Mient dus.
Frans zegt
Ook met het verhaal over toarre hierboven hoor ik het in mijn niet-Friese hoedanigheid als:
“Het waren mannen?”
“Het waren oude kereltjes.”
Ik weet dat het in principe iets is als (i)t wiene moet wezen i.p.v. ’t waren, maar ik weet niet hoeveel regionale variatie, invloed van de Nederlandse standaardtaal, enz. daarbij mogelijk een rol kan spelen.
Henk Wolf zegt
Dat ze ‘waren’ gezegd zouden hebben, kun je wel uitsluiten. Die interferentie ben ik nooit tegengekomen. In het noorden van Friesland kom je af en toe nog ‘wji-n’ of ‘wjinne’ (schrijftaalvormen ‘wienne(n)’ tegen, maar deze sprekers gebruiken ‘wie-nn’ (schrijftaalvorm ‘wienen’). In de eerste paar minuten van het gesprek komt die vorm al een paar keer voor.
Frans zegt
Ik had het natuurlijk al uitgesloten op basis van het oorspronkelijke stukje. 🙂 Wellicht dat ik Mient Adema verkeerd heb geïnterpreteerd, maar ik las “we hebben ’t toch wel over mannen hè?” alsof de gesproken tekst “het waren mannen?” zou zijn en niet “dorre mannen?”.
Mient Adema zegt
De vraag is niet of ze al of niet “waren” hadden gezegd (of althans één van die twee), maar of dat ook zo verstaan wordt. Ik wilde met mijn inbreng benadrukken dat je blijkbaar ook de ene keer tware kunt horen en de andere keer twadde. Misschien is dat verschil (of r of d) juist wel een bewijs voor het categoriale uit de genoemde theorie.
Jammer dat we dat gesprek niet kunnen controleren, want de juiste uitleg kan je alleen maar van de spreker zelf horen als andere methodes falen.
Rob Alberts zegt
Mijn Schotse ex sprak zonder problemen met mijn Friese buurman. Terwijl ik geen woord verstond.
Klankverschuivingen in de tijd en in de afstand vaak blijkt er toch een herkenning.
Maar mij ontbreekt dat taalgevoel.
Stille groet,
DirkJan zegt
Door dit stukje vroeg ik me af wat de betekenis van Twarres zou zijn. de naam van een Fries popduo. Die heb ik niet direct gevonden, maar wel dat Google Translate ’twarre’ vertaalt met ‘gek’ en wat me een beter woord lijkt in de besproken zin dan”dor’ wat weinig levendig of onvruchtbaar betekent en wat ik wel raar vind in de context van de zin en is gek aannemelijker.
Wel dacht ik nog in het algemeen, de betekenis van een woord dat in 1969 is uitgesproken, kan toen anders zijn geweest dan de betekenis die we nu kennen. Ik denk zeker dat het een verkeerd gespeld woord is maar bij ’twadde’ als tweede zou je bijvoorbeeld ook kunnen denken aan zoiets als minderwaardig, tweederangs, of een andere betekenis die nu niet (meer) bekend is. Twadde zou ook een heel plaatselijk woord kunnen zijn en daardoor ook wat anders kunnen betekenen dan tweede, maar heel waarschijnlijk acht ik dat allemaal niet.
Goed dat ook een taal als het Fries, met veel kleine dialecten, een officiële spelling kent zodat het ook eenvoudiger is om woorden in een woordenboek op te zoeken. En een standaardspelling in het onderwijs vind ik geen hopeloze zaak, maar juist nuttig en wenselijk, zeker ook voor kleine en bedreigde talen en dialecten, maar dat is een ander verhaal.
De naam Twarres zal dan mogelijk een verbuiging kunnen zijn van gek, wat geen gekke naam is voor een popduo. Twarres (Mirjam Timmer en Johan van der Veen, afkomstig uit het Friese Warga) won in 1999 met Wêr Bisto de publieksprijs van Liet, het Friese songfestival. Als prijs werd het lied in 2000 uitgebracht op single, Na een optreden in het programma van Paul de Leeuw stijgt de populariteit van het nummer.
Henk Wolf zegt
Google Translate is geen betrouwbaar naslagwerk. Er is geen woordenboek dat ’twar(re)’ in de betekenis ‘gek’ weergeeft. ‘Twarres’ is een eigenzinnige spelling van ’twaris’ (twee keer).
DirkJan zegt
@henkwolf
Ik ben niet de deskundige, maar hoe betrouwbaar is dan de bewering (van één student?) dat twarre (alleen) dor betekent als dat in ieder geval nergens op internet en in alle online Friese woordenboeken is te vinden? Dit geldt voor de betekenis gek ook, behalve dus dan dat Google Translate het vertaalt met gek, waarom zou dat per se onbetrouwbaar en fout zijn? En nu herhaal ik me, hoe zeker weet je na 50 jaar wat iemand in Brantgum bedoelde met twadde of twarre? En ik vind de betekenis van dor in deze context wel raar en gek niet gek, dat pleit voor mij voor Google. Als twarre echt alleen dor zou betekenen, dan zou ik nog eens goed naspeuren of twadde toch goed is opgeschreven. Ik kwan twar ook als voorvoegsel tegen in de betekenis van twee en half, zie het online Woordenboek der Friese Taal bij het INT.
http://gtb.ivdnt.org/sear
(Wat gaat het toch moeizaam om via de site van het INT bij de gedesintegreerde taalbank te konen om bijvoorbeeld alleen in het
Friese woordenboek te zoeken. Tja.)
DirkJan zegt
Gedesintegreerde taalbank? O, dat was de corrector in het reactiievenster voor de puntjes op de i, moet natuurlijk zijn Geïntegreerde Taalbank.
DirkJan zegt
En hier de goede link van de Geïntegreerde Taalbank.
http://gtb.ivdnt.org/search/
Henk Wolf zegt
Officiële spelling is ’toarre’, staat in het stuk. ‘Toar’ past in de context. ‘Twar’ met betekenis ‘gek’ bestaat niet.
http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WFT&id=104312&lemma=toar&domein=0&conc=true
DirkJan zegt
Ok, en inderdaad dor, niet levendig, kan wel in de context van droevig.
Mient Adema zegt
En past 2 maal wel een beetje bij een minder geletterd popduo? 🙂
Peter Nieuwenhuijsen zegt
Zo werd het nog een heel och-heden (= och here, r-rhotacisme). Ik dacht eerst: maar ’twadde’ is een veel gewoner woord dan ’toarre’, dus dan denk je dat te horen. Maar na het beluisteren van het fragment (valt voor mij als neo-Fries niet mee!) moet ik zeggen: héél knap van die studente dat ze bedacht dat het ’toarre’ was. Ik kan er echt niks anders in horen dan ’twadde’.
DirkJan zegt
@peter
Ik had aanvankelijk helemaal geen opmerking over dit artikel, tot ik ging zoeken wat Twarres betekende en raakte ik even van de weg en op verkeerde sporen. Nu door Peter zijn reactie heb ik pas geluisterd en ik hoor juist overduidelijk twar en twarre. En Peter, dat het verschillend kan worden gehoord, daar gaat dit artikel juist over. Dat had zelfs ik begrepen. :–)
Weia Reinboud zegt
Ik hoor zonder enige twijfel ’twarre’, die kant valt het op. Ik kom uit het Gooi.