Door Ronny Boogaart

Mensen die de Nederlandse corona-regels verwarrend en onduidelijk vinden, kunnen meestal heel precies uitleggen wat die regels zijn, dus met die verwarring valt het blijkbaar wel mee. Op drukke plekken in Amsterdam moet je ineens wel een mondkapje op? Exact zoals u zegt! Het is heel zelden dat je in het wild oprechte verwarring over een corona-maatregel tegenkomt. Maar toen ik een paar weken geleden (nog zonder mondkapje) aan de koffie zat in een hoofdstedelijke boekwinkel, zag ik het gebeuren. Op een groot aantal van de tafeltjes daar staat een bordje met de tekst:

• Deze tafel is gereserveerd voor uw veiligheid

De tafeltjes staan te dicht op elkaar om anderhalve meter afstand te houden, dus daarom is maar de helft van de tafeltjes beschikbaar voor klanten. Maar zijn dat de tafeltjes waarop dat bordje staat? Mag je daar gaan zitten of juist niet?

Ik had zelf geconcludeerd van niet, maar het stel dat vlak na mij kwam, ging precies aan zo’n tafeltje met een bordje zitten. Niet dat ze dat bordje niet gezien hadden. De man had het opgepakt, van dichtbij bekeken en toen tegen zijn vriendin gezegd dat het wel goed zat. Dat zat het niet, zo maakte de serveerster snel duidelijk. De bedoelde interpretatie van de tekst was inderdaad: Ga hier niet zitten. 

Niet zitten

Je kunt dat bordje dus op twee manieren interpreteren. Mijn eigen interpretatie was wat de koffiezaak bedoelde, maar ik had ook even getwijfeld voordat ik ging zitten en ik begreep wel waarom het stel precies tot de omgekeerde conclusie was gekomen. Dat heeft met de nogal onhandige formulering te maken, en dan vooral met de toevoeging van die laatste drie woorden voor uw veiligheid. Zonder die woorden is er niks aan de hand.

• Deze tafel is gereserveerd

Of simpelweg:

• Gereserveerd

Als je zo’n bordje ziet staan, dan ga je daar niet zitten. Zelfs als je een tafel gereserveerd hebt, dan moet je altijd nog maar afwachten of dat nou precies dit tafeltje is. In alle gevallen heeft het bordje de bedoeling om te voorkomen dat er (andere) mensen gaan zitten. Dat betekent dus gewoon: ga hier niet zitten. 

Bij het corona-bordje word je geacht diezelfde, ‘negatieve’ interpretatie aan het woord gereserveerd toe te kennen, dus ‘u mag hier niet zitten’. De koffiezaak heeft er, om wat voor reden dan ook, aan toegevoegd dat dat ‘voor uw eigen veiligheid’ is, maar waarom zou dat de interpretatie van gereserveerd ineens veranderen van negatief  (‘niet zitten’) naar positief (‘wel zitten’)? 

Dat zit ‘m in twee dingen. Het eerste heeft te maken met de betekenis van voor uw veiligheid, die onverwachte gevolgen heeft voor de ontleding van de zin; het tweede met de plaats van die bepaling in de zin. 

Voor uw veiligheid

Allereerst is er het voorzetsel voor. Het werkwoord reserveren houdt erg van dat voorzetsel: je reserveert altijd iets voor iemand. Maar op het moment dat je dat zegt, krijgt je wel ineens een positieve interpretatie, vanuit het perspectief van degene voor wie je hebt gereserveerd. Als het om een tafeltje in een restaurant gaat, mag die persoon daar juist wél zitten. 

Nu is dat voorzetsel voor in voor uw veiligheid niet precies het voorzetsel voor dat zo nauw met het werkwoord reserveren is verbonden. De schoolgrammatica zou zeggen dat voor uw veiligheid een bepaling is, terwijl voor iemand in voor iemand reserveren eerder een voorwerp is (een voorzetselvoorwerp). Die man van dat stel begreep ook heus wel dat zijn veiligheid niet gebeld had om dat tafeltje te reserveren, maar door het voorzetsel voor komt de positieve lezing van gereserveerd ineens even in beeld. Het is ook maar een kleine stap van ‘Dit tafeltje is gereserveerd voor uw veiligheid’ naar ‘Dit tafeltje is gereserveerd voor u’. Dat mogen volgens de schoolgrammatica verschillende zinsdelen zijn, ze lijken toch verdacht veel op elkaar. 

Dat komt óók door het bezittelijk voornaamwoord uw. Daardoor ontstaat de combinatie gereserveerd voor uw (veiligheid). Bovendien wordt de klant met die beleefdheidsvorm persoonlijk en vriendelijk aangesproken en is dus misschien eerder geneigd te denken dat er een mededeling wordt gedaan die in zijn voordeel is (‘ga rustig hier zitten’), niet een verbod (‘u mag hier niet zitten’). 

Ontleden

Interessant genoeg wordt door die toevoeging van voor uw veiligheid ook is gereserveerd subtiel anders geïnterpreteerd dan in de teksten uit het oude normaal. Het is het verschil tussen een werkwoordelijk en een naamwoordelijk gezegde.

Als je een bordje tegenkomt met de klassieke tekst gereserveerd of de ober zegt dit tafeltje is gereserveerd, dan is het een eigenschap van dat tafeltje dat het gereserveerd is  en dat je daar dus niet kunt gaan zitten. Bij het nieuwe bordje roept voor uw veiligheid automatisch de gedachte op aan mensen die dat reserveren ‘met een bepaalde bedoeling’ hebben gedaan. Je ziet meer dan bij het oude bordje de actie van het reserveren zelf voor je: de mensen van het café hebben dat tafeltje ‘uit veiligheidsoverwegingen’ gereserveerd. Het gezegde is gereserveerd op het nieuwe bordje is duidelijk een lijdende vorm: dit tafeltje is door ons gereserveerd voor uw veiligheid. De persoonsvorm is hier een hulpwerkwoord en het gezegde noemen we een werkwoordelijk gezegde. 

Als dit een tentamen was, zou ik die ontleding als werkwoordelijk gezegde (en lijdende vorm) ook bij het oude bordje niet fout rekenen, maar het gezegde gaat bij het traditionele gereserveerd wel sterk in de richting van een naamwoordelijk gezegde dat verwijst naar de toestand waarin dat tafeltje zich bevindt zonder gedachte aan de actie (het reserveren)  die daaraan vooraf is gegaan en de mensen en overwegingen die daarbij een rol speelden. Gereserveerd gedraagt zich in deze tafel is gereserveerd eerder als een bijvoeglijk naamwoord, een beetje zoals bezet in deze plek is bezet (waar de link met het werkwoord bezetten naar mijn gevoel bijna verdwenen is).

De meer ‘werkwoordelijke’ lezing van het nieuwe bordje correspondeert veel meer met een positief gebruik dan de onpersoonlijke, ‘naamwoordelijke’ lezing van het oude bordje. De actie van het reserveren zelf is namelijk altijd positief; het gevolg ervan is wel dat andere mensen niet aan zo’n tafeltje mogen zitten, maar dat is in dit geval eerder een afgeleide interpretatie. De maker van het nieuwe bordje heeft de oude tekst aangevuld met een bepaling, maar daardoor krijgt het gezegde ineens ook die andere, meer ‘werkwoordelijke’, lezing die veel meer stuurt in de richting van een positieve interpretatie (wij hebben dit speciaal voor u gedaan). Maar dus ook in de richting van juist wél gaan zitten.

Volgorde

De positie van voor uw veiligheid aan het eind van de zin maakt het allemaal nog veel erger. We hebben zoiets eerder gezien bij de kleinkinderen van Natasja Froger. In normale gevallen gaat de intonatie van Nederlandse zinnen tegen het eind omhoog en in schrijftaal kun je er dan maar beter voor zorgen dat op die plek de kern van je mededeling te vinden is. Die kern is hier natuurlijk dat je niet aan dat tafeltje mag gaan zitten, dus dat het gereserveerd is (in de betekenis van het oude bordje). Maar dat gereserveerd zit op het nieuwe bordje weggestopt in het midden van de zin en de bepaling aan het eind (en op een aparte regel) trekt alle aandacht naar zich toe. Lezers die, met reden, de belangrijkste informatie aan het eind verwachten, kunnen dus algauw denken: Aha, veilig! Zitten! Koffie!

Bovendien brengt nu juist die bepaling voor uw veiligheid allerlei onbedoelde effecten met zich mee, zoals we net zagen, dus je kan daar maar het beste niet te veel aandacht op vestigen, dan vallen die effecten misschien ook nog wel mee. Bijkomend voordeel van verplaatsing: als je het voorzetsel voor niet onmiddellijk laat volgen op het werkwoord gereserveerd wordt minder sterk de positieve combinatie reserveren voor opgeroepen en is het duidelijker dat het geen voorzetselvoorwerp is maar een ‘gewone’ bepaling:

• Voor uw veiligheid is dit tafeltje gereserveerd

We kunnen natuurlijk nog wel een stapje verder gaan door het voorzetsel voor helemaal te vermijden en in één moeite door ook het bezittelijk voornaamwoord uw te schrappen om alle misverstanden te vermijden:

• Uit veiligheid is dit tafeltje gereserveerd

Maar misschien is dit nog steeds te positief omdat het net zo goed de werkwoordelijke lezing triggert waarin is gereserveerd een lijdende vorm is en dus de actie van het (positieve) reserveren oproept. Als we is vervangen door een ander werkwoord dan is die lezing weg:

• Uit veiligheid blijft dit tafeltje gereserveerd

Maar er is een eenvoudigere oplossing. Er bestaan namelijk al bordjes met een korte, duidelijke tekst die nooit verwarring veroorzaakt en exact het bedoelde effect heeft.  

‘Zeg, kan iemand die oude bordjes weer uit de kast halen?’