Door Ton van der Wouden
In Vlaanderen en in Nederland spreken we Nederlands. Maar dat Nederlands klinkt niet overal hetzelfde. Buurtaal (p. 6) geeft een overzicht van de opvallendste verschillen: de g is ‘zachter’ in het Zuiden, de r wordt er vaker gerold, de slot-n wordt er vaker uitgesproken, v en z zijn er vaker stemhebbend terwijl je in het Noorden vaak geen verschil hoort tussen vee en fee en tussen zee en (hoge) C, de w is er bilabiaal (twee lippen op elkaar) terwijl die in Nederland meestal labiodentaal is (de boventanden raken dan de onderlip), de tweeklanken ei en ij klinken in Nederland meer richting ai en de lange ee en oo gaan in Nederland een beetje naar eej en oow, en bij de opeenvolging schr valt in het Noorden de ch vaker weg dan in het Zuiden. Ook worden buitenlandse woorden soms verschillend uitgesproken (tram rijmt in Nederland op rem en in België op klam, dossier in Nederland op zee en in België op pier), en zijn er bij sommige woorden verschillen in klemtoon, bijvoorbeeld bij ingewikkeld.
Waar ik evenwel nog nooit over gehoord of gelezen heb, is een verschil in de realisatie van het verkleinwoord. Ja, natuurlijk wel over de uitgang –ke (tante nonneke) (die we trouwens ook in delen van Noord-Brabant en Nederlands Limburg vinden, en in Noord-Nederlandse meisjesnamen als Johanneke, Dieuwerke (Groningen) en Geesken (Overijssel)). Maar bij Belgen die standaardtaal spreken op de tv (o.a. VRT, Eurosport en njam.tv) hoor ik dingen als lijstje en gerechtje met een duidelijke t voor de je; in het Corpus Gesproken Nederlands vond ik, volgens verwachting, een Belgische spreekster die kreeftje zei, met een t (fragment fv400645 tussen 00:02:11.715 en 00:02:19.524). Die uitspaak van die woorden blijft me verbazen, want bij mij hebben ze geen t: gerechtje rijmt voor mij op wegje, en ik hoor geen verschil tussen lijstje en Lijsje (kleine Lijs).
Volgens de standaardbeschrijving van de uitspraak van het verkleinwoord krijg je –je na stemloze medeklinker, dus je verwacht inderdaad lijstje en gerechtje en kreeftje. Maar in de voorbeelden van Booij, De Haas & Trommelen en het taalportaal ontbreken basiswoorden op fricatief plus t zoals gerecht, lijst en kreeft. Ik kan me haast niet voorstellen dat zij een t uitspreken in genoemde woorden: de uitspraakvarianten met een t klinken voor mij in elk geval als overmatig verzorgd, oftewel spellingsuitspraak.Een kleine informele enquête toonde aan dat de gemiddelde Nederlander het met mij eens is, en de gemiddelde Belg niet. Paardekooper is de enige geleerde die ik gevonden heb die het wel met mij eens lijkt te zijn: hij geeft namelijk ter illustratie van de sj-klank niet alleen de woorden pasje en sjaal maar ook nestje, en voor lieveheersbeestje geeft hij als uitspraak liv'(ə)(h)ersbeʃə en liv'(ə)(h)erzbeʃə.
Ben ik hier een nog niet eerder gesignaleerd uitspraakverschil binnen het Nederlands op het spoor? Misschien kan Miet Ooms dat wel een keertje uitzoeken. En als het verschil inderdaad bestaat, dan kan het mooi woorden opgenomen in het Taalportaal en in de nieuwe Algemene Nederlandse Klankleer.
- Geert Booij 1995 The phonology of Dutch Oxford University Press
- Miet Ooms 2020 Buurtaal Sterck & De Vreese
- P.C. Paardekooper 1987 ABN-uitspraakgids Heideland-Orbis
- Taalportaal
Foto door form PxHere
Het niet uitspreken van de t in de genoemde verkleinwoorden wordt ook vermeld in de ANS (1997) op bladzijde 657, opmerking 4: “Verkleinwoorden die in geschreven vorm eindigen op -je na de stemloze medeklinkers f, p, s, ch gevolgd door t of d, zoals kaftje, hoofdje, receptje, vestje, vuistje, kastje en zuchtje worden zonder t uitgesproken.”
Dat is duidelijk ingegeven door de inmiddels (gelukkig) achterhaalde opvatting dat er maar één (noordelijke) standaardtaalnorm is en sluit niet aan bij het taalgevoel van standaardtaal sprekende Vlamingen. Ja, ook ik heb vroeger geleerd dat je in ‘verzorgd’ Nederlands de t niet ‘mocht’ uitspreken, maar ik vind het nog steeds onnatuurlijk en doe het alleen maar (in Nederland) als ik er toevallig aan gedacht heb (wat zelden het geval is).
Ik denk niet dat hier om een overmatig verzorgde uitspraak of om spellinguitspraak gaat. Het lijkt me veeleer een standaardtalige variant van wat in Vlaamse dialecten die -je (-tje) als verkleinwoordsuffix hebben als ’tse’ (met sjwa) klinkt, zoals in het Gents. Bijvoorbeeld: ‘kreeftse’, ‘gerechtse’, maar ook ‘ventse’, ‘pintse’, ‘steentse’, ‘handse’ enz. (Zie Taeldeman, De klankstruktuur van het Gentse dialekt, 1985, blz. 129 e.v.)
Het lijkt er dus op dat we met een daadwerkelijk uitspraakverschil te maken hebben. Waar voor Nederlanders een t laten horen in kreeftje lijstje en gerechtje overdreven precies aanvoelt, is die t volstrekt normaal voor standaardtaalsprekende Vlamingen. Paardekooper verwoordt de Hollandse norm (wat ook zijn bedoeling was), de ANS doet dat ook, maar het is onterecht dat dat niet als zodanig benoemd wordt en het is onterecht dat de Belgische standaardvariant, mét t, niet genoemd wordt. Het is tijd om de standaardwerken te herschrijven!
Toen mijn oudste ongeveer twee was, zei ze “eesbeesje” — ze kende “lieve mama” dus ook “lieve heersbeestje”.
Ik merkte dit laatst op, omdat ik zelf de t in kreeftje niet zou uitspreken, maar een vriendin uit Utrecht doet dat wel (ik kom oorspronkelijk uit de buurt van Alkmaar en ik weet zeker dat die regio de t in tje ook niet uitspreekt). Het klonk mij in de oren als iets dat ze ‘in Utrecht doen’ maar die vriendin heeft zich hetzelfde afgevraagd en mensen het laten uitspreken die uit Utrecht komen, en mijn theorie klopt toch niet. Het onderzoek gaat verder, ook in België, waar ik nu woon.