Door Laurens Ham

Met Nederland en het protestliedje is iets vreemds aan de hand. Wanneer ik de afgelopen jaren aan mensen vertelde dat ik onderzoek deed naar Nederlandstalige protestliedjes, dan vielen de reacties grofweg in twee groepen uiteen. De ene helft van de mensen zei: ‘Bestaan die überhaupt, Nederlandstalige protestliedjes?’ De andere helft zei: ‘Bestaan die nog, protestliedjes?’ Blijkbaar zien we dit genre als een muzikaal fenomeen dat nauwelijks in de Nederlandstalige liedtraditie wortel zou hebben geschoten en beschouwen we protestliederen vooral als iets uit het verleden. Veel mensen die ik erover sprak, realiseerden zich wel dat die tweede aanname – dat het protestliedje überhaupt niet meer bestaat – een beetje te kort door de bocht was. Ze kwamen dan al snel met voorbeelden van Engelstalige folkmuzikanten en rappers aan. Maar dat er in de landstaal ook al decennia een levendige protesttraditie bestaat, daarover weten we eigenlijk maar weinig.

Mijn boek Op de vuist. Vijftig jaar politiek en protestliedjes in Nederland, onlangs verschenen bij Ambo Anthos, probeert die leemte te vullen. Niet door een uitputtende lijst te bieden van liedjes – want het gaat echt om vele honderden of duizenden voorbeelden – maar door een cultuurgeschiedenis van het Nederlandse politieke en activistische klimaat te vertellen aan de hand van protestsongs. We zien protestliedjes in dit boek dan ook vooral in actie: tijdens de Vietnamprotesten van de jaren zestig en zeventig, op de Nacht tegen Van Agt in 1979 en het festival Racism Beat It in de jaren negentig, maar ook in het verhitte integratiedebat van rond 2004 en tijdens de boerenprotesten van 2019. Hoewel ik sommige schitterende liedjes en fascinerende bands wel extra in de schijnwerpers zet, gaat het me niet per se om de schoonheid van de liedjes.

En dat gebrek aan aandacht voor de esthetische betekenis van de muziek stak me wel een beetje. Een deel van de muziek die ik bespreek, in één van de 15 hoofdstukken of in de luisterlijsten die je ook kunt naluisteren op https://protestliedjes.nl, is namelijk écht de moeite waard en verdient het om vaker beluisterd te worden. Daarom nam ik het initiatief om deze Top 20 van Nederlandstalige Protestalbums te maken. Vanaf volgende week schrijf ik iedere week een stukje over één album op neerlandistiek.nl.

Wouter van der Land had helemaal gelijk toen hij op 9 december 2020 op deze site schreef dat je vandaag de dag niet meer aan lijstjes voorbij kunt, zeker aan het einde van het jaar: ze beloven zo mooi houvast te bieden in de stortvloed aan media waar we iedere dag mee te maken hebben. Dit is, ik zeg het maar vast, een persoonlijke lijst die zonder enige twijfel anders opgesteld zou worden door een andere luisteraar, maar mijn keuze komt ook weer niet helemaal uit de lucht vallen: een deel van de albums heeft ook in de bredere pop- en krantenreceptie een klassieke status gekregen. Er staan albums op die ik op een of andere manier veelzeggend vind voor hun tijd – bijvoorbeeld omdat ze een bepaald politiek geluid of activistisch standpunt mooi vertolken – maar die ook prachtige liedjes bevatten. Ik zocht dus naar de combinatie van muzikale schoonheid en tekstuele overtuigingskracht. Een deel van die albums is klassiek geworden, een deel ervan is alleen nog meer bij popkenners bekend en heel moeilijk te vinden.

Wanneer is een lied een protestlied? In mijn boek ben ik pragmatisch en zo breed mogelijk te werk gegaan: een nummer waarvan ik reden heb om aan te nemen dat het een politiek-activistische functie heeft gehad of op grond van tekstuele of muzikale kenmerken zou kunnen hebben, kwam in principe in aanmerking om besproken te worden. Je kunt bij een genre als dit moeilijk ervan uitgaat dat ‘de auteur dood is’: auteursbedoelingen (waarom maakte deze persoon op dit moment dit liedje?) zijn vaak cruciaal in het genre. Tegelijk bestaan er fascinerende voorbeelden van liedjes die aanvankelijk niet als protestnummers geschreven lijken te zijn, maar in het latere gebruik wel tot protestliedjes uitgroeiden. Denk aan ‘Iedereen is van de wereld’ van The Scene, dat onbedoeld een antiracistische klassieker werd, of ‘Het het nog nooit zo donker west’ van Ede Staal, dat al meermaals een rol speelde in het protest tegen de aardgaswinning in Groningen.

En wat is dan precies een protestalbum? Een definitie daarvan is nog lastiger te geven. Ik ben ervan uitgegaan dat een album op mijn lijst kon a) als het om een volledige elpee/cd ging (helaas heb ik een mooie ep als Versplintering op rechts van Aafke Romeijn om die reden laten liggen) en b) wanneer er meer dan één politiek of activistisch getint liedje op staat. Het aantal vroege-jaren-tachtigalbums waarop één verdwaald werkloosheidsliedje of antifascismenummer staat is groot, maar ik was geïnteresseerd in albums waarin de protesthouding meer tot de kern van het album behoorde.

Vanaf volgende week dus de Top 20. Luister tot die tijd alvast naar het inderdaad van de lijst gevallen Versplintering op rechts: een fascinerend minialbum, uitgebracht aan de vooravond van de verkiezingen van 2017, waarin Aafke Romeijn het rechts-populisme doorlicht. Ze doet dat niet door er afstand van te nemen, maar juist door zich in te leven in rechts georiënteerde personages.