Google Translate is een snelle en eenvoudige manier om een zakelijke tekst te vertalen. Vergeleken met een aantal jaren geleden is de kwaliteit van de geleverde vertalingen sterk toegenomen. Maar voor een soepele literaire vertaling is dat programma – vooralsnog – ontoereikend. Om het belang van goed vertalen te benadrukken en onder de aandacht van een breed publiek te brengen is Nederland Vertaalt opgezet, bestaande uit een vertaalwedstrijd en een Vertaaldag. Ook de wekelijkse vertaaldag op donderdag, die Nederland Vertaalt verzorgt op de scheurkalender van het Genootschap Onze Taal, draagt daaraan bij. 

Voor de vertaalwedstrijd zijn vier gedichten uit evenzovele talen gekozen. Aan deelnemers de lastige taak een gedicht uit het Engels, Duits, Frans of Spaans naar het Nederlands te vertalen. Ook middelbare scholieren kregen de gelegenheid hun beste vertaalbeentje voor te zetten. Voor hen bestaat de opdracht niet uit een gedicht maar uit een songtekst. In 2019 konden zij een Engelse songtekst naar keuze vertalen naar het Nederlands of het lied Ik Wil Alleen Maar Zwemmen van Spinvis vertalen naar het Engels. 

Hertalen: van oud naar nieuw

Je kunt van de ene naar de andere taal vertalen, maar het is ook mogelijk om van de ene taalfase naar de andere taalfase te hertalen. In de meeste gevallen wordt daarbij een oude tekst in een nieuw jasje gestoken. Zo bestaan er talrijke hertaalde, al dan niet vereenvoudigde, edities van historische teksten om deze toegankelijk te maken voor zowel volwassen lezers als leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Marijke Meijer Drees en Erwin Mantingh maakten hiervan een fraai overzicht in het Handboek van Didactiek Nederlands. Sommige docenten durven het zelfs aan om hun leerlingen zelf historische letterkundige teksten te laten hertalen. Marijn van Dijk deed dat bijvoorbeeld in 5 vwo met Vondels Gijsbrecht van Aemstel (zie dit artikel in Levende Talen Magazine).

Hertalen: van nieuw naar oud

Hertalingen van ons moderne Nederlands naar het Nederlands uit vroeger tijden zijn aanzienlijk minder courant en – toegegeven – slechts pogingen om een oude taalfase van het Nederlands te imiteren. In 2019 waagde ik me met collega Dirk Geirnaert aan het hertalen van de zogenaamde Rembrandt-tutorials, lessen in ‘zeventiende-eeuws’ Nederlands waarin Rembrandt uitlegt hoe je een goedgelijkend portret moet schilderen. Groot succes had Peter Alexander Kerkhof vorig jaar met zijn YouTube-video Taal in Rotta. Hoe klonk het Oud-Nederlands in 11^e-eeuws Rotterdam. Met het horen van een stem uit het verleden ging de geschiedenis voor veel mensen pas echt leven.

Een enorme uitdaging

Er zijn verschillende punten die een hertaler bij het omzetten van een moderne tekst naar een historische variant hoofdbrekens bezorgen. Vóór 1804 is er nog geen gestandaardiseerde spelling, sommige woorden bestonden vroeger eenvoudigweg nog niet en van andere woorden kan de betekenis veranderd zijn. En dan heb ik het nog niet eens gehad over de verbuigingen van (voor)naamwoorden en een afwijkende zinsbouw. 

Nederlandsch hertaelt junior

Voor taalkundigen is het al niet eenvoudig om een moderne tekst naar een oudere taalfase om te zetten, dus deze taak zal buitengewoon complex zijn voor leerlingen uit het voortgezet onderwijs. Maar zoals een wijze oud-collega van het Haags Montessorilyceum eens zei: je moet leerlingen nooit onderschatten. Geef ze het vertrouwen en je zult versteld staan van wat ze kunnen. Vandaar dat ik besloten heb de wedstrijd Nederlandsch hertaelt junior op poten te zetten.

Voor deze eerste editie moeten leerlingen een 21^e-eeuws gedicht van de Dichter des Vaderlands – Lieke Marsman – herspellen en hertalen naar 17^e-eeuws Nederlands. Het gebruik van het Woordenboek der Nederlandsche Taal is voor deze opdracht onontbeerlijk. Meer over (het gebruik van) dit woordenboek in lessen Nederlands is hier te vinden. Hoe Dirk Geirnaert en ik te werk zijn gegaan bij het hertalen van de eerdergenoemde Rembrandttutorials is te lezen in deze bijdrage. Wat je allemaal kunt doen met DiaMaNT (zie hieronder) wordt in dit stuk uiteengezet. Ook het register in het Chronologisch Woordenboek van Nicoline van der Sijs kan bij deze opdracht goede diensten bewijzen. Je kunt in dat boek namelijk zien wanneer een bepaald woord gebruikt werd en wanneer nog niet. 

Hertaalopgave

Herspel en hertaal het gedicht ‘Woensdag 2’ van Lieke Marsman naar 17^e-eeuws Nederlands. Dit gedicht is hier te vinden op de website van de DBNL. [Om eventuele problemen met auteursrechten te voorkomen is het niet afgedrukt.]

Hoe kun je het best te werk gaan bij het zoeken naar de juiste spelling?

1. Ga naar de online versie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal
2. Tik in de zoekbalk Modern Nederlands Trefwoord een woord uit het gedicht in, bijvoorbeeld haast, en druk op zoek
3. Klik daarna in het resultatenoverzicht in de kolom origineel trefwoord op het woord in hoofdletters, waardoor je bij het lemma haast uitkomt
4. Kies daar een spellingvariant die in 17^e-eeuwse citaten voorkomt: haast, haest, haeste
5. Komt een woord niet voor, dan is het woord waarschijnlijk niet zo oud en moet je op zoek naar een ander woord met dezelfde betekenis, een synoniem. Dat wordt hieronder uitgelegd.

Hoe kun je het beste te werk gaan bij het zoeken naar synoniemen? 

Daarvoor zijn twee manieren. 

Methode 1 Woordenboek der Nederlandsche Taal 

1. Ga naar de online versie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal
2. Tik in de zoekbalk Woord in betekenis een woord uit het gedicht in, bijvoorbeeld kostganger en druk op zoek. Je kunt het aantal zoekresultaten beperken door de woordsoort aan te klikken voor het woord waarnaar je op zoek bent (in de zoekbalk Woordsoort)
3. Vergelijk de vetgedrukte woorden uit de kolom Concordantie met die uit Origineel trefwoord
4. Lijken de woorden synoniemen, controleer dan of dit synoniem in de 17^e eeuw voorkomt. Zo ja, dan ben je klaar; zo nee, herhaal de bovenstaande stappen en kies een ander woord

Methode 2 DiaMaNT

1. Ga naar diamant.ivdnt.org
2. Vul bij het filter Date als jaartallen 1600-1700 in
3. Tik in de zoekbalk bij Modern Lemma een woord uit het gedicht in en druk op zoek. Je kunt het aantal zoekresultaten beperken door de woordsoort aan te klikken voor het woord waarnaar je op zoek bent (bij POS, Part of Speech oftewel ‘woordsoort’). Let op: DiaMaNT is nog niet af; er komen nog altijd nieuwe woorden bij

Hoe doe je mee?

Stuur je hertaling uiterlijk 30 juni 2021 op naar r.de.bonth@hotmail.com Vermeld daarbij je naam, klas en school. 

Een deskundige jury zal de inzendingen beoordelen. De jury zal er bij de beoordeling op letten of:

• de spelling van de woorden in de 17^e eeuw voorkomt
• de woorden uit het hertaalde gedicht in het 17^e-eeuws (zouden kunnen) voorkomen

De winnaar zal half juli bekend gemaakt worden. Naast de eer krijgt de winnaar een pakket met boeken over de Nederlandse taal toegezonden. 

Veel succes en hertaalplezier!