De magnolia verzette zich enkele weken met zeker succes tegen de kou die lange tijd vanuit het Noorden het land binnenstroomde en stelde de bloei uit. Maar de prunusachtige boom op de foto voor de RK-kerk in Bedum trok zich van de kille polaire lucht niets aan en bloeide in de eerste aprilhelft van 2021 pontificaal. Komen we verderop op terug.

Omdat de Centrumdemocraat Hans Janmaat altijd klaagde dat er niemand naar hem luisterde, ging het Kamerlid Jan Franssen (VVD) op een keer tijdens diens bijdrage pontificaal voor het spreekgestoelte staan, zwijgend. Wat deed Franssen precies, behalve zwijgen?

Wat doet Geert Wilders wanneer hij in 2007 aankondigt ergens pontificaal voor te gaan liggen als er iets gebeurt?

Ik denk dat pontificaal bezig is aan een opmars in het Nederlands – en zeker dat van het Binnenhof. Daarom eerst maar naar het verleden: waar komt pontificaal vandaan? Het heeft dezelfde oorsprong als het werkwoord pontificeren ‘als bisschop bepaalde liturgische handelingen verrichten’. Dat gebeurt in bijvoorbeeld een Pontificaal Lof in vol ornaat waardoor iedereen ziet dat daar een bisschop doende is. Een pontifex is de Latijnse aanduiding voor degene die de link is tussen aarde en hemel, een bisschop en dat kan een normale zijn of de eerste onder hen (de pontifex maximus, de paus). Pontificaal is het bijvoeglijk naamwoord bij pontifex; dat werkwoord pontificeren betekent ook iets figuurlijks, namelijk ‘de bisschop uithangen’ of neutraler in de woorden van Van Dale ‘doen alsof je groot gezag hebt’. Wanneer minister Beyen van Buitenlandse Zaken in 1954 in de Kamer verklaart dat hij níet zal pontificeren is dat een aanduiding van handelen in het besef van bescheidenheid, Nederland is niet het grootste land van Europa.

Als pontificaal in het laatste kwart van de 20e eeuw begint op te komen is het geregeld in de context van ‘opvallend, zéer zichtbaar via de media’. Omdat dit niet zelden een bewuste keus van een politicus betreft, is ‘opzichtig’ ook een juiste vertaling van pontificaal. Met de taalhistorie in gedachten is het verrassend dat politici als Van Middelkoop (GPV/CU), Van der Vlies (SGP) en Cramer (CU) bij de betrekkelijk weinige gebruikers zijn van een oorspronkelijk katholiek begrip.

Deze actieve betekenis ‘nadrukkelijk, bepaald niet zonder reden’ is in de praktijk te zien als Mark Rutte op verzoek van Klaas Dijkhoff pontificaal een hoody draagt met de tekst Breda Samen Sterk. Hier op de foto van Dijkhoff binnenskamers, maar ook fietsend op zondag onderweg naar het Catshuisoverleg in het koude voorjaar van 2021. Het is opgetekend te lezen in citaten uit vergaderingen als deze:

• Wat merkwaardig dat de VVD, de leidende partij van Paars die dit allemaal verzonnen heeft, hiervan vervolgens zo pontificaal afstand neemt.” (Kees Vendrik GroenLinks, 2004)
• “Het is angstaanjagend om te zien hoe dit soort grote woorden en doelen in het verleden, maar ook nu nog, pontificaal worden neergeschreven in de begroting.” (Han ten Broeke VVD, 2011)
• “Daar refereert de heer Van Nispen aan en dat staat dan ook pontificaal in zo’n brief.” (Minister Dekker Rechtsbescherming, 2018)

In het verlengde van het aspect van kijk-mij-eens ligt de negatieve nuance van het Engels, die enorme influencer van de taal aan het Binnenhof (en niet alleen bij de huidige minister-president). De Oxford English Dictionary zegt van pontifically: “Now usually depreciative: arrogantly; dogmatically; pompously.” Zover is het bij ons meen ik nog niet, ook al lijkt pontificaal bezig, zich een weg te zoeken door het Nederlands. CDA-leider Hoekstra gebruikt het woord soms namelijk anders, neutraler. Hij zei over het door corona lastig geworden houdbaarheidssaldo iets waarin pontificaal een passievere betekenis lijkt te hebben: “Laat ik dit bij het ministerie en het planbureau neerleggen om er richting de volgende formatie over na te denken, want ik denk dat die vraag vanaf dag één pontificaal op tafel ligt.” (Minister Hoekstra, Financiën, 2021) Diezelfde Hoekstra had eerder als CDA-lijsttrekker in het Reformatorisch Dagblad van 27 februari j.l. minder neutraal over de vrijheid van onderwijs gezegd: “Ik sta pontificaal achter artikel 23”. Dat onderwerp met dat woord in die bron.

P.S. Frank Poorthuis schreef eergisteren in een column voor het AD en een massa regionale kranten over een website van de overheid waarop een kabinetsfoto pontificaal stond opgenomen: het hele Rutte-III dicht opeen in de Tweede Kamer, eind 2019 en dus kort voor corona. Rutte aan het woord, Hugo de Jonge naast hem opkijkend: “Die foto van drie minuten voor de brand en nu: twee schoolmeesters voor een afgebrand schoolgebouw, de schrik nog in de ogen.”

Dit stuk verscheen eerder op het blog van Siemon Reker.