Over cultuur- en teksttransmissie tussen Afrikaans en Nederlands is vanuit historisch en hedendaags oogpunt veel te zeggen. Niet alleen een vergelijkbare dynamiek van “kleinere letterkundes” vergt onderzoek, Afrikaans (in Zuid-Afrika) respectievelijk Nederlands in internationaal verband. Krijtlijnen hiervoor zijn uitgezet door Louise Viljoen (Universiteit Stellenbosch) in de inaugurele rede ter gelegenheid van de Gentse leerstoel Zuid-Afrika: talen, literaturen, cultuur en maatschappij (2019). Ook meer particuliere intertekstuele, poëticale en literatuur-institutionele relaties, intercontinentale netwerken en “laterale” trans-talige connecties zijn onderwerp van vergelijkende studie.

Complementair onderzoek

Naar aanleiding van de tweedelige uitgave Verbintenis en venster. Die Nederlandstalige letterkunde van aanvang tot hede (red. H.P. van Coller, 2019) merkte ik op dat een aanvullend historiografisch aandachtsgebied zich opdringt. Op Litnet schreef ik naar aanleiding van de publicatie: “Het is na deze uitgave van belang een nieuw project te initiëren, waarbij interacties, interculturele dialogen of cultuurtransmissies tussen de Afrikaanse literatuur in Zuid-Afrika en de [pluricentrische of polysystemische] Nederlandstalige literatuur worden bestudeerd. Wie belangstelling heeft voor de talrijke cultuurtransfers tussen Afrikaans en Nederlands blijft na lectuur van Verbintenis en venster op zijn honger”. Na Perspektief & Profiel (1999 en 2016²), met overzichtsbijdragen over en lemma’s van actoren in de Afrikaanstalige letterkunde, én Verbintenis en venster, in het Afrikaans vertaalde lemma’s over auteurs in Nederland en Vlaanderen en met een historisch overzicht van de Nederlandse literatuur van de middeleeuwen tot vandaag, is een panoramische studie over cultuur- en teksttransfers tussen Afrikaans en Nederlands nog steeds niet beschikbaar. Ik heb er in mijn bijdrage op Litnet de nadruk op gelegd dat het ontbreken in Verbintenis en venster, met als doelpubliek Zuid-Afrikaanse docenten en studenten, van brugfiguren onder wie Gerrit Komrij maar ook van vertalers en andere culturele bemiddelaars, een lacune is. We kunnen wederzijds interesse genereren voor het literair en cultureel grensverkeer. Meer dan een eeuw van contacten, sinds de Unie van Suid Afrika (1910) of vanaf 1925 (wanneer het Afrikaans een ambtelijk statuut krijgt in Zuid-Afrika), laat een complex van convergenties en divergenties zien. Over de zeventiende- en achttiende-eeuwse koloniale periode en sinds de Britse overname in 1806 de postkoloniale Nederlandse literatuur van Zuid-Afrika is veel geschreven. Een comparatief onderzoek met aandacht voor twintigste- en eenentwintigste-eeuwse literaire culturen biedt inzicht in poëticale en/of institutionele kruisbestuivingen tussen taal- en cultuurgebieden, tussen vanuit mondiaal oogpunt “kleinere letterkundes”. Vertalers, uitgevers, tijdschriftredacteurs, academici, recensenten, journalisten, festivalorganisatoren: vele spelers zijn betrokken bij en belichamen een actieve rol in het mediërend proces tussen cultuurgebieden.

Vergelijkende literatuurstudie

De online studiegroep stelt zich tot doel gesprekken te initiëren en vensters te openen die uitzicht bieden, naast de evidente verschillen, op raakvlakken en culturele relaties tussen Afrikaans en Nederlands. In de Lage Landen, respectievelijk in Amsterdam en Gent, bestaan leerstoelen Zuid-Afrika. Studenten met belangstelling voor Afrikaans en Zuid-Afrika kunnen momenteel aan zes universiteiten in het Nederlandse taalgebied een keuzevak of een module Afrikaans volgen. Aan de UGent hebben studenten in de opleiding Taal- en Letterkunde de kans een leerlijn Afrikaans op te nemen in het curriculum. De ambitie is om het aanbod de volgende tijd verder uit te breiden. De vakgroepen Taalkunde en Letterkunde en de opleiding Taal- en Letterkunde zijn in samenspraak met andere vakgroepen engagementen aangegaan op het gebied van academisch onderwijs en wetenschappelijk onderzoek op het gebied van het Afrikaans en Zuid-Afrika. Bij uitbreiding worden op basis van bilaterale raamakkoorden Zuid-Afrikaanse lesgevers aan universiteiten in de Lage Landen voor blokcursussen aangesteld. Culturele activiteiten versterken de academische initiatieven: Zuid-Afrikaanse literaire auteurs treden op tijdens festivals (Festival van het Afrikaans, Week van de Afrikaanse roman) of zijn gastauteur (Antjie Krog in oktober-november 2021 aan de UGent).

Aan universiteiten in Zuid-Afrika krijgen Afrikaanssprekende studenten de gelegenheid Nederlands te ontdekken, vensters “oorsee”, en zich te verdiepen in de literatuur en cultuur van het Nederlands en in de Europese ruimte. Colleges, gastoptredens van academici en schrijvers, werkvormen zoals papers, scripties en proefschriften handelen over deelaspecten van het culturele grensverkeer tussen twee historisch verwante talen. Verder zijn er verenigingen zoals SASNEV en SAVN, de docentenplatformen Kaaps Forum en NKN (door de Taalunie gesteund), die voor de neerlandistiek in Zuid-Afrika een forum zijn. Over de veelzijdigheid van de studie Nederlandse taal- en letterkunde publiceerden Nerina Bosman en Wannie Carstens een overzichtelijke bijdrage. Over nieuwe initiatieven aan universiteiten in Zuid-Afrika (vanaf 2022), met betrekking tot studie en onderwijs van de Nederlandse taal- en letterkunde in een context van meertaligheid en culturele diversiteit, zijn met belanghebbende instanties gesprekken gaande die zich inmiddels bevinden in een gevorderd stadium.

Samespraak

Het interuniversitaire en internationale online platform Samespraak is niet alleen gericht op onderzoekers in Zuid-Afrika, Namibië en de Lage Landen. Er zijn nog landen in Europa waar het Afrikaans wordt bestudeerd (Duitsland, Kroatië, Polen, Tsjechië, Verenigd Koninkrijk), ook in Caribisch gebied. Voor het intercontinentaal gesprek over taalgrensoverschrijdende literaire dialogen biedt het project perspectieven. In de eerste sessies zijn geanimeerde discussies gevoerd over methodologische uitgangspunten voor (tekst)vergelijkend onderzoek, voor een literatuur-historisch project vanuit Nederlands-Afrikaans comparatief perspectief. Audiovisuele opnames van de lezingen kunnen hier worden bekeken. Opmerkelijk is dat vooral jonge literatuur- en cultuurwetenschappers verbonden aan universiteiten in Zuid-Afrika en in Europa deelnemen aan de gesprekken. Met tussenkomsten gericht op concreet vergelijkend tekstonderzoek en aandacht voor werk-in-uitvoering. Zonder residentiële universiteit wisselen onderzoekers van de verschillende taalgebieden bevindingen uit en voeren maandelijks een digitaal gesprek.

Een van de doelstellingen van Samespraak is vanuit historisch en hedendaags oogpunt velerlei interacties of dus cultuurtransmissies en internationale literaire vertogen tussen beide talen te bespreken. Vanuit contemporain oogpunt gaat het onder meer over vertalingen, bij uitbreiding de aanwezigheid van Afrikaans in Europa en distributie en receptie van Nederlandstalige literatuur in Zuid-Afrika. Alfred Schaffer, die een rol op zich neemt van bruggenbouwer, is aangesteld als eerste gastschrijver van de online studiegroep. Ook culturele netwerken, de brede literair-institutionele inbedding van het grensoverschrijdend gesprek én de universitaire samenwerking op het vlak van Afrikaans en Nederlands komen ter sprake komen. Methodologisch gevarieerd en theoretisch divers gefundeerd onderzoek krijgt een discussieforum. Vensters op historische en hedendaagse literaire spelers – vanuit cultuur-bemiddelend opzicht – laten zien op welke wijze beelden worden geconstrueerd, langs welke wegen de kritische en creatieve receptie verloopt van buitenlandse auteurs. Vertaalwetenschappelijke, cultuur-comparatieve en poëticaal-institutionele kwesties komen aan bod in virtuele werksessies. Uiteindelijk is het de betrachting de niet eerder of uitsluitend sporadisch geëxploreerde verbindingsstrepen tussen literatuurgeschiedenissen van het Afrikaans respectievelijk het Nederlands grondig(er) te beschrijven en te analyseren. Er is voldoende onderzoeksmateriaal dat klaarligt om de volgende tijd onder de loep te nemen. Vanaf 2022 wordt dankzij de steun van de Afrikaanse Taalraad aan Samespraak een taalkundige component toegevoegd.

De studiegroep Afrikaans en Nederlands wordt gesteund door de Afrikaanse Taalraad, de Suider-Afrikaanse Vereniging vir Neerlandistiek (SAVN), Unisa, Departement Afrikaans en Nederlands (Universiteit Stellenbosch), Afdeling Nederlandse en Zuid-Afrikaanse studies (Adam Mickiewicz Universiteit, Poznań) en UGent (Gents Centrum voor het Afrikaans en de Studie van Zuid-Afrika).

Deze bijdrage is een geactualiseerde versie van ‘Zuid-Afrika en de Lage Landen: grenzeloze cultuurtransmissie’, Neerlandia. Nederlands-Vlaams tijdschrift voor taal, cultuur en maatschappij 124 (2020) 3, p. 20-21.