Gids voor verborgen spraakverwarringen tussen Belgen en Nederlanders (11)
De landsgrens NL-BE trekt een duidelijke scheidingslijn doorheen het Nederlandse taalgebied voor wat betreft de huidige betekenis(sen) van een handvol woorden en uitdrukkingen; in deze gevallen gebruiken Nederlanders en Belgen dus dezelfde termen maar bedoelen ze er iets anders mee.
Het spreekt voor zich dat je hier een momentopname ziet, want zoals het een levende taal betaamt, is ook de onze altijd in beweging – met regelmaat vinden er dan ook talige uitwisselingen plaats tussen noord en zuid.
Zogezegd
Zogezegd is een ogenschijnlijk eenduidig bijwoord, maar je kunt er wat de betekenis betreft verschillende kanten mee uit. De volgende drie interpretaties zijn gangbaar in het hedendaagse Nederlands: (1) bij wijze van spreken, (2) zo wordt gezegd (gangbare opvatting waarvan de accuraatheid al dan niet betwijfeld wordt) en (3) zo wordt beweerd (maar het is schijn). Verder vermelden de woordenboeken ook de betekenis ‘zo goed als’, maar die komt maar weinig voor, me dunkt. Waarom behandelen we dit woord in deze reeks? Dat bekijken we aan de hand van een reeks voorbeeldzinnen. Hier komt de eerste:
- Hij kan zogezegd geen poot meer verzetten.
Deze zin legde ik (Roeland) voor aan een aantal Nederlanders en Belgen, met het verzoek me uit te leggen wat die betekende voor hen. Ik vat de antwoorden samen:
De Belgen: Er wordt beweerd, door hemzelf of door anderen, dat hij bekaf is. Maar dat is twijfelachtig; slechts schijnbaar kan hij geen poot meer verzetten.
De Nederlanders: Hij is zó moe dat hij – bij wijze van spreken – geen poot meer kan verzetten. (Eén Belg gaf dit ook als uitleg.)
Op basis van bovenstaand voorbeeld ontwaren we volgend BE-NL betekenisverschil.
NL: ‘om het zo te zeggen’ (bij wijze van spreken)
BE: ‘zo wordt gezegd’ (zo wordt beweerd, maar ´t is (waarschijnlijk) niet waar)
Dit is nog geen afdoende beschrijving van de mogelijke betekenissen die Nederlandstaligen aan dit woord geven. Het is wel duidelijk dat hier een verborgen spraakverwarring om de hoek loert.
Laten we eerst eens kijken wat de woordenboeken precies zeggen.
In mijn persoonlijke exemplaar van het Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse taal uit 1969, staat onder het trefwoord zogezegd: bijwoord van modaliteit, om het zo te zeggen: het is zogezegd een kwajongen; – zo goed als: dit boek is zogezegd klaar.
Van Dale online (gratis) bevestigt deze definitie.
In de online Dikke Van Dale staat er nog een derde: ´in schijn´, synoniem van zogenaamd, quasi. Die laatste omschrijving (quasi) klopt dan weer niet voor de Belg! Daar komen we in een volgende aflevering op terug.
Omdat de verschillende betekenissen niet gemakkelijk afgrensbaar zijn, heb ik het woord opgezocht in het SoNaR-corpus en de contexten waarbinnen het voorkomt.
Daaruit blijkt dat in Nederland zogezegd in de eerste plaats gebruikt wordt in zinnen waarin de spreker zijn boodschap op een bepaalde manier overbrengt en hij met ´zogezegd´ extra benadrukt dat het een manier is om het bedoelde te formuleren, cf. ‘zeg maar’.
De primaire betekenis in België is dan weer: ‘zo beweert men/iemand, maar het is waarschijnlijk niet waar’. Nederlanders kiezen in dat geval meestal voor zogenaamd. Dat woord gebruiken Belgen óók nu en dan in die betekenis. (Daarnaast wordt in het hele taalgebied met zogenaamd ook bedoeld: ‘zo wordt het genoemd’.)
Dit komt ongeveer overeen met de woordenboekdefinities. Maar daarnaast is er in Nederland nog een courante betekenis: eenvoudigweg ‘dat zegt men’ – zonder bedenkingen daarbij. Die definitie vind ik niet terug in de woordenboekbeschrijvingen.
Dit zijn, kort samengevat, alle betekenissen:
1. Dat zeg ik maar even zo (bij wijze van spreken, of: ik kies ervoor om het op deze bepaalde manier uit te drukken, maar ’t kan ook anders)
2. Dat zegt men (’dat wordt algemeen zo gedacht’; bedoeld als neutrale constatering of met twijfel over accuraatheid, eventueel lichte ironie)
3. Dat zegt men/iemand wel (maar het is niet waar, volledige ironie)
Tussen België en Nederland is er overlap in de bedoelde connotatie, maar, gelukkig voor deze gids, niet volledig genoeg en daardoor verwarrend. Betekenis (1) is immers zeldzaam in België en courant in Nederland, het omgekeerde geldt voor betekenis (3).
Wanneer duidelijk een ironische toon hoorbaar is bij (3), pikt de Nederlander deze bedoelde connotatie wel op.
Dit is allemaal heel abstract. Daarom hebben we enkele voorbeelden geplukt uit het SoNaR-corpus om een en ander te verduidelijken.
Betekenis (1): zeg maar
(NL) Dat was oogstrelend voetbal, gespeeld door meesters; en hoewel ze niet hard achter de bal aanliepen, lieten ze zogezegd de bal wel rollen.
(NL) De ondercommissaris van een politiebureau is zogezegd een manusje van alles. Hij verricht allerlei klusjes die zich voordoen. Van telefonisten- tot secretaressewerk, een beetje van alles.
(BE) [Deze] vibrator is zonder meer een praktisch, efficiënt en hygiënisch voorwerp, te verkrijgen in speciaalzaken. Het toestel functioneert op batterijen en kost zogezegd geen fluit.
Betekenis (2): Dat zegt men, dat beweert men (neutrale constatering, of met enige twijfel over juistheid of accuraatheid)
(NL) In zijn column Belastingvrijheidsdag komt Joshua Livestro terug op het oude rechtse liberale stokpaardje dat je zogezegd alleen maar werkt voor de belasting.
(BE) (…) Of is het onderwijs Nederlands in Vlaanderen aan herijking toe, met de toenemende erkenning van het Belgische Nederlands als nationale variëteit van het Standaardnederlands, met de relativerende resultaten van corpusonderzoek naar zogezegd ” foute ” wendingen, met de focusverschuiving van correctheid naar vlotheid, vaardigheid en efficiëntie?
Betekenis (3): dat zegt men/iemand wel (maar het is slechts schijn, het klopt niet)
(BE) Dat was plezant, met ons vieren. Ik zie ons nog lopen door Quartier Latin. Met ons vier. Compleet verloren. Jij en Sofie die zogezegd de weg wisten.
(BE) We kennen het liberale idee dat iedereen voor zijn of haar eigen welzijn moet zorgen en dat iedereen daar zogezegd de nodige capaciteiten voor heeft.
(BE) De politie en de economische inspectie hebben tijdens de coronacrisis al enkele honderden dossiers geopend over nagemaakte of onveilige mondmaskers en handgels. Er lopen ook onderzoeken naar medicijnen die zogezegd helpen tegen corona. (De Tijd)
Laat een reactie achter