Je weet wat je wil zeggen, maar kunt niet op de juiste woorden komen. Of je twijfelt eraan of je eraan in deze zin kunt weglaten. Twijfel je aan of over je taalvaardigheid in het Nederlands? De kurk waarop iets of iemand drijft, is dat een zaak of een persoon, of allebei? Valt er eigenlijk iets te checken als iemand zegt kun je nagaan! Hoe kun je werkwoorden als formuleren of definiëren nader bepalen?

Taalleerders, maar ook moedertaalgebruikers, worstelen continu met dat soort vragen. Het is verbazingwekkend dat er voor het Nederlands nog maar weinig tools beschikbaar zijn die helpen bij het vinden van gebruikelijke woordcombinaties. Het Combinatiewoordenboek van De Kleijn (2014) dat nu gratis online beschikbaar is en combinaties van substantieven met hun vaste werkwoorden beschrijft, was dan ook meer dan welkom. Ook de Schrijfassistent Nederlands voor anderstaligen, die het Instituut voor Levende Talen (ILT) van de KU Leuven ontwikkelde in samenwerking met de VRT en Wablieft, de krant in eenvoudig Nederlands, biedt ondersteuning aan wie niet op het juiste woord bij een substantief kan komen.

Voor werkwoorden was nog geen tool beschikbaar. Dat gaat veranderen. Op het Instituut voor de Nederlandse Taal (INT) werkt men aan het project Woordcombinaties en de eerste resultaten daarvan staan sinds kort online op https://woordcombinaties.ivdnt.org.

Wat is Woordcombinaties en hoe is het te gebruiken?

Woordcombinaties is een gratis beschikbare onlineapplicatie waarin je kunt zien hoe werkwoorden gebruikt worden in context en met elkaar gecombineerd worden in teksten uit kranten en websites.

Er zijn drie zoekopties die in tabbladen geordend zijn van eenvoudig naar complex:

• Voorbeeldzinnen: bekijk het trefwoord in representatieve voorbeeldzinnen.
• Combinatiemogelijkheden: met welke andere woorden of woordgroepen wordt het trefwoord gecombineerd?
• Patronen: hoe bouw je zinnen met het trefwoord?

Voorbeeldzinnen

Vaak heb je aan een aantal goede voorbeeldzinnen met het zoekwoord al genoeg om te achterhalen wat een werkwoord betekent en hoe het gebruikt wordt. Goede voorbeeldzinnen moeten betekenis en gebruik van het zoekwoord illustreren, maar mogen voor de leesbaarheid ook weer niet te lang zijn. Met een quickscan van de zinnen bij combineren kan de lezer al zien:

• wat typische structuren zijn: iemand combineert x met y, iemand combineert x en y, moeilijk, lastig, makkelijk te combineren zijn of vallen, hoe denkt iemand x en y te combineren, enz.
• met welke woorden combineren vaak of typisch gebruikt wordt: werk, job, baan, sport, wijn, gezin, privé, zorg, enz.

De voorbeeldzinnen zijn niet door een redacteur geconstrueerd of verzonnen, maar komen uit een corpus van hedendaagse teksten, voornamelijk afkomstig uit kranten (NRC en De Standaard). Het corpus bevat hiermee teksten uit Nederland en Vlaanderen. Met behulp van semiautomatische voorselectie door de computer worden goede en korte zinnen geselecteerd. Taalleerders op C-niveau hebben voldoende passieve taalkennis om aan de hand van de informatie die ze terugvinden in de voorbeeldzinnen hun eigen teksten kunnen schrijven.

Combinatiemogelijkheden

De combinatiemogelijkheden tonen lijsten met zogenoemde collocaten: woorden en woordgroepen die vaak en/of typisch met het zoekwoord gecombineerd worden. Als de gebruiker op een woord uit een lijst klikt, ziet hij een voorbeeldzin met de combinatie. De collocaten worden gegroepeerd in een aantal grammaticale relaties, bijvoorbeeld subjecten, objecten, voorzetselobjecten of bepalingen. In het voorbeeld met analyseren hierboven kun je als tekstschrijver bijvoorbeeld zien hoe je dat werkwoord nader bepaalt: collocaten zoals grondig, haarscherp of scherp zijn voor taalleerders niet altijd gemakkelijk te produceren. De combinatiemogelijkheden bieden de gebruiker suggesties voor taalproductie.

Patronen

De zoekoptie ‘patronen’ is de meest complexe. Hiermee kan de gebruiker de relaties tussen structuren, collocaten en betekenissen achterhalen. Patronen hebben gekleurde slots (de zinsdelen) met dummies (bv. iemand, iets, ergens). Die slots bevatten in veel gevallen typische collocaten die bij de betekenis van het patroon horen, bijvoorbeeld deskundige, expert, gemeente als subjecten bij beoordelen. Deze collocaten kunnen op hun beurt weer gegroepeerd worden in de zogenaamde semantische types mens en organisatie. Semantische types zijn namen voor woorden die tot eenzelfde semantische categorie horen: deskundigen en experts zijn mensen; het hof, de gemeente en de instantie zijn organisaties; de jury is een groep. Voor de gebruiker kan het nuttig zijn om te weten welke semantische categorieën in het patroon mogelijk zijn. Zo zijn het bijvoorbeeld niet alleen mensen die beoordelen of beoordeeld worden, maar ook organisaties en groepen van personen. Mouseover over slots toont de syntactische functie en het semantisch type van het slot. Slots die ook collocaten bevatten zijn gemarkeerd door een kadertje met stippellijn. Een muisklik op een omkaderd slot toont de collocaten met een voorbeeldzin.

Voor wie is Woordcombinaties?

De doelgroep bestaat in eerste instantie uit neerlandici extra muros en andere gevorderde NT2/NVT-leerders op C-niveau, maar ook voor andere doelgroepen is de applicatie nuttig. Denk aan leerlingen en leraren in het voortgezet onderwijs, taalkundigen, tekstschrijvers, ontwikkelaars van les- en toetsmateriaal, vertalers, iedereen die schrijft. Een combinatiewoordenboek kan pas optimaal als zodanig gebruikt worden als het een zekere omvang heeft. Voor Woordcombinaties is dat niet anders. Toch kan het project al in zijn ontwikkelfase nuttige diensten bewijzen voor het taalonderwijs: het materiaal kan gebruikt worden in schrijfhulpen, programma’s voor computerondersteund en datagestuurd leren en in grammatica’s en woordenboeken. Een voorbeeld van datagestuurd leren zou kunnen zijn dat leerlingen aan de hand van voorbeeldzinnen een inventaris maken van alle constructietypes die bij een werkwoord voorkomen. Dan kunnen ze het woord niet alleen contextualiseren in één zin, maar in een veel uitgebreider arsenaal aan zinstypes. De mogelijkheden voor didactische toepassingen zijn groot en divers.

Deze eerste release is een begin. We willen Woordcombinaties systematisch aanvullen met combinaties voor alle werkwoorden en substantieven van het Nederlandse frequentiewoordenboek (Tiberius & Schoonheim, 2013). Ook de gebruiksmogelijkheden zullen we optimaliseren. Meer lezen over het project Woordcombinaties? Kijk dan even bij Over het project op de website https://woordcombinaties.ivdnt.org .

Literatuur

Colman, L. & Tiberius, C. (2018). A good match: a Dutch collocation, idiom and pattern dictionary combined. Proceedings of the XVIII EURALEX International Congress, pp. 233-246.
Kleijn, P. de (2014). Combinatiewoordenboek: Nederlandse substantieven met hun vaste verba. Amsterdam: Rozenberg Publishers.
Tiberius, C., & Schoonheim, T. (2013). A frequency dictionary of dutch: core vocabulary for learners. Routledge.