Gids voor verborgen spraakverwarringen tussen Belgen en Nederlanders (19)
De landsgrens NL-BE trekt een duidelijke scheidingslijn doorheen het Nederlandse taalgebied voor wat betreft de huidige betekenis(sen) van een handvol woorden en uitdrukkingen; in deze gevallen gebruiken Nederlanders en Belgen dus dezelfde termen maar bedoelen ze er iets anders mee.
Het spreekt voor zich dat je hier een momentopname ziet, want zoals het een levende taal betaamt, is ook de onze altijd in beweging – met regelmaat vinden er dan ook talige uitwisselingen plaats tussen noord en zuid.
Regels
Een Nederlandse vriendin vertelde me (Roeland) eens de volgende anekdote, relevant voor deze gids.
Ze organiseerde een jeugdkamp met voornamelijk kinderen uit Nederland. De kampleiders ontvingen een brief van de ouders van een van de Belgische deelnemertjes. In die brief stond de mededeling dat dochterlief haar ‘regels nog moest krijgen’, waaruit de leiders afleidden dat het meisje wellicht veel nood had aan duidelijkheid en structuur op het kamp. Ze gingen dan ook meteen de huisregels uitleggen aan haar.
Wat de ouders echter bedoeld hadden, was dat hun dochter misschien voor de eerste keer ongesteld zou worden op het kamp!
De Nederlandse zegt meestal: ‘Ik ben ongesteld’
De Belgische zegt naast ‘ik ben ongesteld’ ook: ‘Ik heb mijn regels’ of ‘Ik heb mijn maandstonden’.
Menstruatie is al eeuwenlang een onderwerp waar een stevig taboe op rust. Vrouwen proberen zo goed mogelijk te verbergen dat ze ongesteld zijn, in sommige samenlevingen leefden en leven ze zelfs een tijdje geïsoleerd tijdens die periode. Het spreekt vanzelf dat er dan ook in bedekte, omfloerste termen over gesproken wordt. ‘Ongesteld’ is zo’n term: het betekend eigenlijk ‘niet in orde, licht ziek’. Hoewel het woord die betekenis al eeuwen heeft, zou het pas sinds de 20ste eeuw als eufemisme gebruikt worden voor ‘menstrueren’. In Vlaanderen wordt het veel minder gebruikt dan in Nederland.
‘Maandstonden’ is al enkele eeuwen in gebruik in deze betekenis. Een ‘stonde’ is een bepaalde tijdspanne of periode. Een maandstonde is bijgevolg een bepaalde periode tijdens de maand, zoals de menstruatie. Het woord wordt alleen in deze betekenis gebruikt, tegenwoordig bijna alleen in Vlaanderen. Het begint wel stilaan verouderd te klinken.
De vaste verbinding ‘haar regels hebben’ ten slotte is eerder spreektalig taalgebruik: je zult het in die betekenis niet zo snel in een geschreven tekst vinden. Het is een Nederlandstalige versie van het Franse ‘avoir ses règles’. De regel in kwestie heeft hier te maken met een vaste gewoonte of gebruik, dus met de regelmaat ervan.
Aangezien we hier te maken hebben met een taboe-onderwerp, hoeft het niet te verwonderen dat er in de spreektaal nog heel wat andere eufemistische uitdrukkingen leven. Een selectie:
- De rode vlag hangt uit
- De Russen komen (vroeger: De Fransen zijn in ’t land, De socialisten gaan uit)
- Haar vodden/bullen/rommel/vuiligheid/dinges hebben, met haar klodden/bazaar/bucht zitten
- Tante/opoe te logeren hebben
- Haar veranderingen hebben
Verlof
Verlof betekent momenteel in het hele taalgebied: vrijstelling van werk.
Een werknemer in Nederland kan wettelijk gezien zes soorten verlof opnemen. Bijvoorbeeld bij zwangerschap, ouderschap, calamiteiten en zorg: allemaal geldige redenen om ‘verlof op te nemen’.
De Belgische wettelijke kaders rond verlof zien er ongeveer hetzelfde uit, maar een spraakverwarringveroorzakend verschil is hierbij dat de Belg zijn jaarlijkse vakantiedagen ook vaak aanduidt met verlof. Als men over (niet verder gespecificeerd) verlof spreekt in Nederland, gaat het in veel gevallen om een vrouw die zwangerschapsverlof neemt, terwijl in België meestal gewoon vakantie bedoeld wordt met de term (in de omgangstaal). Belgen die het woord toch als niet-standaardtalig beschouwen in die betekenis, denken bij het woord verlof in de eerste plaats aan militair verlof.
Hoewel de Belgische Overheid de regelingen rond vakantie op haar website onder een kopje ‘verlof en loopbaanonderbrekingen’ plaatst, schrijft de taaldienst van de Vlaamse Overheid op haar website dat de gewone vakantiedagen in de standaardtaal niet onder het begrip verlof vallen.
De oorspronkelijke betekenis van verlof, die we vandaag ook nog kennen, is ‘toestemming of opdracht om weg te gaan’. Die dateert al uit de middeleeuwen. De tweede middeleeuwse betekenis, ‘ontslag’, is intussen wel verdwenen. Vanuit ‘toestemming om weg te gaan’ is vervolgens het huidige ‘vrijstelling van dienst’ ontstaan. De Belgen zijn nog een stapje verder gegaan en stellen die ‘vrijstelling van dienst’ volledig gelijk met ‘vakantie’.
Een misschien interessante aanvulling hierbij is dat het gebruik van het woord “verlof” in de betekenis ‘vakantie’ in Vlaanderen ook het gevolg is van exogeen en puristisch taalgedrag. In mijn Vlaamse dialect (Brugge) zeggen we helemaal niet “verlof”, maar wel “vakanse” (= Frans “vacance”, Nederlands “vakantie”) als equivalent van het Nederlandse woord “vakantie”. Dat is in zo goed als heel West- en Oost-Vlaanderen zo. En omdat “vakanse” naar het Frans ruikt, zeggen veel Vlamingen – als ze overschakelen op de standaardtaal – liever het veiliger aandoende “verlof”. Dat klinkt tenminste Nederlands en bovendien is het geen dialect, waardoor het nog meer overtuigt als Nederlands woord.
Ik denk dat ‘verlof’ in de betekenis van vakantie in Vlaanderen ook uit het Frans overgenomen is, en wel als letterlijke vertaling van ‘congé’. Zo heb je ook ‘congé payé’, wat dan letterlijk vertaald wordt als ‘betaald verlof’ in plaats van ‘(betaalde) vakantie’.
Over ‘haar regels hebben’ zeggen jullie: “Het is een Nederlandstalige versie van het Franse ‘avoir ses règles’.” Ik zou zeggen dat het gewoon ‘letterlijk vertaald Frans’ is. Wat als ’typisch Vlaams’ wordt beschouwd (en waar Vlamingen daarom soms trots op zijn) is vaak gewoon ‘letterlijk vertaald Frans’ (en dat willen ze niet graag toegeven). De taalkundige benaming voor dit taalverschijnsel is gallicisme. Maar ik heb vaak de indruk, dat die term taboe geworden is.