‘Taalsmeedsels’, bewust gecreëerde woorden: blending, portmanteau, samentrekking (8)

Het beroemdste voorbeeld van een (tweede helft van een) portmanteau in de politiek zou de inbraak in het Watergate Hotel in Washingon opleveren, 1972. In de campagne voor de herverkiezing van de Republikeinse president Richard Nixon werd met diens medeweten binnen gedrongen in het tijdelijke hoofdkwartier van de tegenstanders, de Democraten. Dat leidde tot een reeks gebeurtenissen met als toppunt het gedwongen vertrek van Nixon, zwaaiend naar zijn medewerkers op de trap van de helikopter die hem vanaf het gazon van het Witte Huis naar de anonimiteit zou brengen. Zijn opvolger Gerald Ford maakte die terugtrekking mogelijk door Nixon gratie te verlenen.

Watergate was de naam van een hotel, maar het staartstukje van de naam werd snel een aanduiding voor ‘affaire, schandaal (vooral in de sfeer van de politiek)’. Dat liet zich als achtervoegsel -gate simpel combineren met van alles, ook al was het oorspronkelijk dus niets anders dan een deel van de naam van dat toevallige hoofdkwartier. Wat eventjes een blending wás, een samentrekking van het begin van woord of naam A en het slotstuk van B (hier Watergate), werd bij frequenter gebruik heel snel tot een productief suffix: –gate zong zich los van Watergate.*)

Frequenter gebruik? De afgelopen week dook Britney-gate op (maar bestond allicht al langer). Eerder was via wat zoeken op internet in wikipediasfeer iets als het volgende vindbaar voor alleen nog maar de Engelstalige wereld, stand zomer 2021:

Een 150 stuks, inclusief het originele voorbeeld Watergate. Tik desgewenst een woord over en zoek digitaal naar een verklaring – en huiver. Pizzagate uit 2016 bijvoorbeeld draait om gefingeerd nieuws rond Hillary Clinton maar kreeg na de publicatie zeer reële effecten. Het had dit jaar een imitatie in de gemeente Bodegraven-Reeuwijk, zie het item daarover in Nieuwsuur van 08.07.2021. Vanuit de hoek van de PVV kon nog in 2010 door Richard de Mos gerept worden van Climategate: een voorbeeld dat was overgenomen uit Engelstalige sfeer. (Ineke van Gent van GroenLinks repliceerde: “Het lijkt mij zo langzamerhand meer een De Mosgate dan een climategate. Overdrijven is ook een vak.”) In 2010 gaf de Mos zelfs een opsomming van gate-woorden: “Wij hebben Climategate op de kaart gezet, Pachaurigate, Gletsjergate, Amazonegate, Sea-levelgate en zo kan ik nog wel even doorgaan.” Niet veel later volgde van dezelfde spreker een opsomming met daarin woorden als Netherlandsgate, warmergate en Afrikagate maar Climategate is al tien jaar lang niet meer in de Handelingen vindbaar. In de verslagen van het Nederlandse parlement vallen wel andere, vergelijkbare woorden te noteren, zoals Russiagate, stikstofgate, dieselgate of sjoemeldieselgate (2019). De oogst van het kalenderjaar 2020: Obamagate (FvD), PCR-gate (Van Haga), stikstofgate (Van Haga). In 2021 kwam de PVV met verkennersgate (Eerdmans JA21 betitelde dat als functie-eldersgate), Van Haga met vaccinatiegate, Van der Plas (BBB) met Sywertgate dat de PVV mondkapjesgate noemde. Het suffix –gate betekent tegenwoordig kennelijk ‘schande!’ en wordt zo te zien bij uitstek in het woordgebruik van de rechterzijde aangetroffen. (Vergelijk het voorvoegsel mega- in de laatste jaren aan het Binnenhof.)

In Duitsland gaf prof. Ludwig Eichinger (hoogleraar Duits aan de universiteit van Mannheim) als zijn oordeel dat niet alle bewust gevormde neologismen het in de praktijk redden: “Eine deutsche Wochenzeitung hat mal versucht, den Begriff “Waterkant-Gate” einzuführen. Aber niemand außer dem Magazin wollte das Konstrukt benutzen.” (SZ 17.05.2010) Ik wel! Waterkantgate vind ik juist een van de meest geslaagde voorbeelden. Door –gate is het gericht op de politiek (inderdaad, uitleg volgt), water– doet denken aan Amerika (ook in dat opzicht politiek, inderdaad). Het woord waterkant is de Noordelijk Duitse manier van spreken en laat het parlement van de deelstaat Sleeswijk-Holstein in Kiel nu juist langs het water liggen. Daar, allereerst rond het kantoor van de minister-president, speelde zich in 1987 en daarna een kwestie af die in het Duits de Barschel-affäre is gaan heten maar Waterkantgate is in feite veel treffender, zij het dat het de hoofdpersoon buiten beschouwing laat.

*) Een dito verschuiving van deel van een woord naar suffix als iets vaker in gebruik komt, zien we bij een actueler – en nog lang niet zo populair geval – als -splaining. De oorsprong ligt naar verluidt in manspreading waarbij een man demonstratief met de benen wijd zit. Het begin kon leiden tot manterrupting (dat wat Trump in zijn verkiezingscampagne in 2016 telkens deed bij een debat met Hillary Clinton, haar hinderlijk onderbreken man+interrupting), het tweede deel tot mansplaining (inclusief de s van spreading of misschien een stukje van de x in explaining): meneer legt het wel even uit. Commentator Herbert Dijkstra kreeg dit verwijt naar aanleiding van wat hij in gezelschap van Roxane Knetemann zei tijdens die bijzondere wielerwedstrijd op de weg voor vrouwen op de Olympische Spelen van Tokio: Annemiek van Vleuten wist niet beter dan dat ze had gewonnen maar rekende buiten dr. Anna Kiesenhofer uit Oostenrijk. (26.07.2021)

We gaan verder: wie wil, vare mee.

Dit stuk verscheen eerder op het blog van Siemon Reker.