Dit is het tweede deel van een briefwisseling tussen dichter Evi Aarens en criticus Jeroen Dera over de hedendaagse Nederlandstalige poëzie. Aarens las Dera’s nieuwe boek Poëzie als alternatief (uitgeverij Wereldbibliotheek) en zocht contact. Vandaag reageert Dera op haar openingsbrief.

Geachte mevrouw Aarens, beste Evi,

Al toen ik de eerste alinea’s van Poëzie als alternatief geschreven had, hoopte ik met lezers in discussie te kunnen treden over wat ik daarin stel. Uw schrijven verheugde mij dus zeer, en vanzelfsprekend doet het me deugd dat u als lezer onder de indruk was. Ook ben ik blij dat ik in u een medestander vind in mijn strijd tegen clichématige voorstellingen van de dichtkunst in het algemeen en de Nederlandstalige in het bijzonder. Zelfs de romantici wisten dat de poëzie geen zachtogige maagd is, maar toch moeten we dat keer op keer blijven proclameren.

Maar genoeg hierover – u wilt natuurlijk weten of die grote ‘maar’ inmiddels ook aan mijn schedel krabt. Wat te doen met die ‘boterberg van hedendaagse poëzie’ die de conventies die ik wil ‘weerleggen’ eerder bevestigt dan ontkracht? Wat met het navelstaren in het debuut van Lieke Marsman? Wat met die jonge vrouwelijke dichters die volgens u een ‘poëtica van de glimp’ delen, resulterend in dieppersoonlijke poëzie waarin af en toe een inzicht doordringt dat dan snel weer verlaten wordt, omdat die dichters te druk zijn met hun weinig omvattende observaties?

Clichébeeld

Laat ik eerst reageren op een specifieke zin uit uw tekst: “Toch moet ik anders dan u concluderen dat veel hedendaagse poëzie, inclusief veel gedichten van dichters die u ter illustratie citeert, het door ons beide verfoeide romantische clichébeeld van de poëzie eerder bekrachtigen dan ondermijnen.” Ik ben benieuwd waarom u denkt dat ‘veel’ hedendaagse poëzie in mijn ogen romantische clichébeelden ondermijnt. In Poëzie als alternatief breek ik een lans voor poëzie die het dominante spreken bevraagt, en voor een poëziebeschouwing die gedichten duidt in relatie tot de wereld waarin ze gelezen worden. Op die manier hoop ik een tegenwicht te bieden aan een beeldvorming die met name het onderwijs nog altijd in de tang heeft. Het gaat mij om de poëzie als ‘een door en door actueel fenomeen’, zoals ik het aan het eind van mijn inleidende hoofdstuk noem.

Let wel: daarbij heb ik het over het fenomeen poëzie, dus over de dichtkunst als geheel. Betekent dit dat alle hedendaagse dichters geëngageerd zijn, dat alle (al dan niet 21^e-eeuwse) poëzie een expliciet maatschappelijk commentaar is, dat er geen dichters meer bestaan die aan introspectie doen en eerder intimistisch schrijven? Natuurlijk niet. Toch meen ik dat de hedendaagse dichters die ik in Poëzie als alternatief aan de orde stel, geen van allen stroken met het clichébeeld waar u en ik ons van afkeren.

Grootheidswaanzin

U, echter, stelt dat ‘veel gedichten’ die ik ter illustratie van mijn stelling citeer, dat clichébeeld desondanks bekrachtigen. Jammer vind ik dat u maar één voorbeeld ter illustratie aanhaalt, namelijk Lieke Marsman. U schrijft: ‘U traceert in haar tweede bundel De eerste letter voldoende aanknopingspunten om te beweren dat Marsman de blik in haar gedichten anders dan recensenten beweren wel degelijk naar buiten richt. Dat is een merkwaardige constatering.’ Eerlijk gezegd vind ik deze constatering wat merkwaardig van u, omdat ik helemaal geen generaliserende opmerkingen over De eerste letter maak. Ik geef daarentegen een close reading van één gedicht uit die bundel, en maak daarin duidelijk dat de innerlijke problematiek van de ‘ik’ in dat gedicht niet los te zien is van de geopolitieke situatie waarin zij zich bevindt. Kortom: in dat specifieke gedicht van Marsman is het veel te kort door de bocht om te stellen dat het alleen maar over navelstaren gaat. En als we dat dan toch doortrekken naar de complete bundel of zelfs Marsmans oeuvre (wat ik, zoals gezegd, in mijn boek niet doe), dan zullen we toch moeten vaststellen dat er in de beeldvorming rond haar dichterschap onterecht is gezwegen over het wereldse aspect daarvan.

Zeg ik daarmee dat De eerste letter een geëngageerde bundel is? Geenszins. Ik laat, zo hoop ik althans, wel zien dat ook de vroege poëzie van Lieke Marsman (waarmee ik de bundels vóór haar prozadebuut bedoel) ons handvatten biedt om de poëzie uit het beknellende frame van de romantische zielenroerselen te bevrijden. Ook het debuut Wat ik mijzelf graag voorhoud, volgens u exemplarisch voor de glimp-poëtica, bevat wat mij betreft méér dan glimpen alleen. Het gedicht ‘New York’, bijvoorbeeld, is kritisch ten opzichte van het republikeinse conservatisme ten opzichte van seksuele diversiteit en plaatst ook vraagtekens bij de Amerikaanse migratiepolitiek – en gaat volgens mij bij uitstek over de onzekerheid die de tiener Marsman nog voelt om zich daar publiekelijk over uit te spreken. Eenzelfde weifeling lees ik in de slotregels van ‘Vrienden en wat dies meer zij’: ‘Toen ik aan grootheidswaanzin leed, / heb ik een avond lang niets gezegd / omdat ik de wereld niet uit wilde branden’.

Filosofietjes

Natuurlijk kunnen we er niet omheen dat er in die vroege bundels van Marsman héél veel naar binnen gekeken wordt, maar juist omdat er óók naar buiten gekeken wordt en die blik naar buiten wordt gethematiseerd, moeten we de blik naar binnen volgens mij ook duiden in relatie tot de blik naar buiten. De vroege Marsman schrijft in ‘Maar toen was er nog geen stad’ expliciet over een ‘we’ met zorgen over het nieuws – en dat is, in het licht van de ontwikkeling in haar oeuvre, heel belangrijk. In de roman Het tegenovergestelde van een mens en ook de dichtbundel In mijn mand worden die zorgen veel explicieter aan de orde gesteld, zozeer dat ik me afvraag of u die teksten ook exemplarisch vindt voor de poëtica van de glimp. Waar Marsman als tiener en jonge twintiger (inderdaad) minder uitdrukkelijk was in haar engagement, kun je inmiddels toch niet meer volhouden dat zij de blik consequent naar binnen richt. De kiemen van haar engagement zijn in Wat ik mijzelf graag voorhoud en De eerste letter echter wel degelijk aanwezig, en het zou van een onverantwoordelijke poëziekritiek getuigen als we daar de ogen voor sloten. Het zou bovendien een literair-historische trend maskeren die Hans Demeyer en Sven Vitse al vaststelden in het proza van de millennialgeneratie. In hun boek Affectieve crisis, literair herstel laten zij overtuigend zien dat veel schrijvers van Marsmans generatie te midden van de crises van de 21^e eeuw (migratie, klimaatverandering, financiële crises, et cetera) in een affectief vacuüm verkeren. Ze verlangen naar verbinding met de ander, naar gevoel, naar betekenisvol engagement – maar zijn vaak lamgeslagen. Marsmans poëzie past sterk in die trend, en dat zie ik – ik geloof anders dan u – niet als een zwaktebod. U moppert dat de echte wereld in dit soort poëzie als een bedreiging wordt ervaren die niet wordt bevraagd, maar ik zou dat toch anders willen invliegen: juist omdat het lyrisch ik geraakt wordt door de bedreiging van de buitenwereld, nodigt deze poëzie uit om op de plaats van het individu in de 21^e-eeuwse werkelijkheid te reflecteren.

Elders in uw schrijven komt u een conventie op het spoor die mijn betoog in Poëzie als alternatief, wat u betreft,geweld aandoet. Het gaat dan om de vorm, inhoud en sfeer van het werk van jonge, vrouwelijke dichters die debuteerden tussen pakweg 2010 en 2020. U schrijft dat deze generatie de lezer vrije verzen voorschotelt, ‘zonder dwingende vorm en zonder eindrijm, met alleen incidentele vormen van binnenrijm, assonantie en alliteratie’, en zonder metriek. Het ontgaat mij eerlijk gezegd waarom dat mijn betoog zou ondergraven. Ik bespreek in mijn boek niet alleen poëzie van jonge vrouwen, maar ook werk van oude(re) mannen (onder wie wijlen H.H. ter Balkt, Paul Bogaert, Tonnus Oosterhoff en Han van der Vegt), die elk een heel andere benadering van de poëtische vorm hebben. De jonge vrouwen die ik uitvoeriger bespreek, zijn achtereenvolgens Hannah van Binsbergen, Ellen Deckwitz (met vooral een focus op haar teksten over poëzie), Dominique De Groen, Moya De Feyter, Maud Vanhauwaert, Maartje Smits en Radna Fabias. Inderdaad: dat zijn dichters met een voorkeur voor het vrije(re) vers, maar zijn vooral ook dichters die veel méér doen dan gedichten schrijven over ‘de kleinere, persoonlijke wereld’. De bundel Kwaad gesternte van Van Binsbergen is niet los te zien van de kapitalismekritiek van de dichter; Ellen Deckwitz’ Hogere natuurkunde is een meer dan persoonlijke reflectie op het Nederlandse koloniale verleden; het werk van Dominique De Groen is doordrenkt van politieke kritiek; Massastrandingen van Moya De Feyter handelt grotendeels over de klimaatcrisis; Maud Vanhauwaert legt de stad Antwerpen in vele facetten vast; Maartje Smits schrijft vanuit verschillende invalshoeken over vrouwelijkheid en klimaat; en Radna Fabias raakt aan zo’n beetje alle kwesties in het identiteitsdebat zonder aan poëtische kracht in te boeten. Ik vind dan ook niet dat deze dichters tot de sfeer van de ‘persoonlijke filosofietjes’ gerekend moeten worden. Wat overigens niet wil zeggen dat de meeste van de bovenstaande auteurs nooit een gedicht van die strekking geschreven hebben – maar dat lijkt me een andere kwestie.

Uitgeversuniversa

Het komt er dus op neer dat wij een andere duiding hebben van het hedendaagse poëzielandschap, althans als het om vrouwelijke dichters gaat die het laatste decennium debuteerden. Tot die groep behoren overigens ook stemmen die veel minder goed in mijn boek passen, van wie u ook een deel noemt (Kira Wuck, Bernke Klein Zantvoort en Siel Verhanneman bijvoorbeeld). Het feit dat er nog altijd veel gedichten geschreven worden die passen bij het clichébeeld dat mensen van het genre hebben – en dit is, geloof ik, het belangrijkste punt – wil alleen niet zeggen dat het fenomeen poëzie als zodanig met dat cliché vereenzelvigd moet worden, of dat de basisaanname in mijn boek onder druk komt te staan. In Poëzie als alternatief haal ik een arsenaal actieve dichters aan die helemaal niet blijven hangen in dieppersoonlijke lyriek, en juist daarom moeten we een diverser beeld van het genre neerzetten als we het introduceren bij jongeren of niet-poëzielezers.

Ik schrijf dat nu heel stellig, maar natuurlijk zijn er ook zaken waarmee ik worstel. Zo schrijf ik in Poëzie als alternatief dat de dichtkunst haast per definitie breekt met het dominante spreken, omdat gedichten om een leeshouding vragen die helemaal niet past bij de snelheid waartoe de alledaagse communicatie (online en offline) ons dwingt. Zo bezien is bijna élk gedicht een alternatief, ook als het een vorm van intimistische zelfexpressie is. Het punt is alleen dat ik veel liever vormen van rebellie of maatschappelijk commentaar lees. Ik kon er een heel boek mee vullen. U geloof ik ook, als ik uw debuutbundel Disoriëntaties zo lees. Mijn favoriete regels, vooralsnog, komen uit de sonnettenkrans getiteld ‘Derde cirkel’, waarin u het verhaal van Adam en Eva herschrijft: “Een vent heeft mij zojuist ontkleed gezien, / Er is geen Heer die ik vrijwillig dien”. Jammer dat onze manuscripten in parallelle uitgeversuniversa tot stand kwamen, anders had ik deze regels graag in mijn hoofdstuk over poëzie en gender verwerkt.