Dit is het vierde deel van de briefwisseling tussen dichter Evi Aarens en criticus Jeroen Dera over de hedendaagse Nederlandstalige poëzie. Aarens las Dera’s nieuwe boek Poëzie als alternatief (uitgeverij Wereldbibliotheek) en zocht contact. Inmiddels vindt Dera het tijd zich in het openbaar af te vragen met hij eigenlijk gedachten zit uit te wisselen.

Beste Evi,

Na het lezen van je laatste brief vraag ik me af of wij wel een polemiek voeren, zoals je het zelf noemt in je nieuwsbrief. Volgens mij staan we nu niet bepaald radicaal tegenover elkaar als het om poëticale opvattingen gaat. Is dit nu echt een woordenstrijd waarin je van leer trekt tegen de basisstelling van het boek dat ik geschreven heb, of is het vooral een afrekening met het gebrek aan vormkracht en rebellie dat je in de hedendaagse Nederlandse poëzie vindt?

In Poëzie als alternatief probeer ik bij elk besproken gedicht duidelijk te maken hoe de vorm daarin spanningsvelden oplevert die je als lezer niet zomaar naast je neer kunt leggen. Ik kan me geen poëziekritiek of poëtica voorstellen waarin de vorm geen centrale positie heeft. Je citeert mijn (door jou gedeelde) opvatting dat poëzie het dominante spreken bevraagt, een stelling waar ik in Poëzie als alternatief meteen aan toevoeg: ‘Cruciaal is dat dit “bevragen” gestalte krijgt in de poëtische taal, dat er in de taal een spanning ontstaat die de wereld even doet kantelen.’ Omdat ik van Poëzie als alternatief geen literatuurwetenschappelijk boek wilde maken, heb ik ervan afgezien de lezer hier door te zagen over de ideeën van Roman Jakobson, maar als ingewijde in Bakhtin en Huizinga weet je ongetwijfeld dat diens notie ‘poëtische functie’ in bovenstaand citaat op de achtergrond meespeelt. Evenals Huizinga’s concept ‘spelfunctie’ stelt de jakobsoniaanse poëzieanalyse verbanden op de voorgrond die niet direct uit de gebruikelijke semantische logica voortvloeien.

Emotieloos

Hoe dan ook: wat je poneert in je laatste brief, zie ik niet als polemische ondermijning van de premisse van mijn boek, dat zich (ik herhaal het nogmaals voor de lezer die mogelijk in deze brief begint) voornamelijk afzet tegen de romantische clichés waarmee de dichtkunst nogal exclusief omringd wordt op plaatsen waar men geen idee heeft wie Evi Aarens, Jeroen Dera, Asha Karami of Lieke Marsman is. Ik zeg: de dichtkunst is niet losgezongen van de maatschappij, ze is daar bij uitstek op betrokken. Ik zeg ook: dat is helemaal geen baanbrekend idee, maar toch staat het haaks op de collectieve verbeelding van het genre, ook in een groot deel van het onderwijs. En ik zeg dus, in respons op jouw eerste brief: ook bij een dichter als Lieke Marsman kun je goed zien dat poëzie geen vorm van navelstaren is, al wordt het haar soms wel – en wat mij betreft onterecht – verweten.

In je laatste brief ga je opnieuw op Marsman in, en wederom verzuim je om meer voorbeelden te noemen van dichters die ik in Poëzie als alternatief onterecht als maatschappelijk betrokken gelezen heb. Dat laatste vind ik, het zij nogmaals benadrukt, jammer. Jammer vind ik óók dat je Marsmans bundel In mijn mand wel heel selectief presenteert. Je citeert een passage uit het eerste gedicht van de bundel, ‘Universele esthetiek’ (een vierluik). De regels ‘Kijk om je heen, door de hele geschiedenis heen / dat verdomde verdoemen en minachten van emoties…’ lees je als een soort legitimering voor de ‘gestileerde dagboekaantekeningen’ die Marsman volgens jou schrijft. Maar uitgerekend ná die twee regels schrijft zij: ‘Geen wonder dat we zijn aanbeland / waar we zijn aangestrand.’ De slotsom van het openingsgedicht is dat we in een wereld leven waarin geen ruimte is voor emoties, met alle gevolgen van dien. Het is een wereld met een ‘gebrek aan schoonheid’, maar mét bureaucratie en politici die emotieloos beslissingen nemen over het lot van Syrische vluchtelingen in Moria (zie het gedicht ‘Verlate kamervragen’).

Moeilijk maken

Zijn die verlate kamervragen gestileerde dagboekaantekeningen? Of is nu het probleem dat het allemaal te actueel is wat Marsman hier doet, dus dat een lezer over 17 jaar (even uitgaand van Nasrs bundel uit 2004, door jou aangehaald) geen idee meer heeft wat er in Moria gaande was? Bij poëzielezers gaan poëzie en actualiteit niet altijd goed samen, bleek ook toen ik vorig jaar een enquête uitzette over coronagedichten. Maar dat is natuurlijk geen argument om te claimen dat Marsman niet in Poëzie als alternatief zou passen: haar ‘Verlate kamervragen’ is bij uitstek een gedicht dat het dominante spreken (namelijk het politieke establishment) aan de kaak stelt.

Intussen staat er niet één gedicht in Poëzie als alternatief dat uitdrukkelijk over de (al dan niet politieke) actualiteit op dat moment gaat. Wat dat betreft had ook Asha Karami prima in het verhaal gepast – net als, onder veel meer, Dean Bowen, Charlotte Van den Broeck, Eva Cox, Lies Van Gasse, Maarten van der Graaff, Astrid Lampe, Ilja Leonard Pfeijffer, Tijl Nuyts, Alfred Schaffer, Erik Spinoy of Arno Van Vlierberghe (om maar wat opvallende afwezigen te noemen, maar een mens moet kiezen, zeker als er geen pentalogie in het vooruitzicht wordt gesteld). Ik vind je analyse van Karami’s bundel heel goed en ik kan alleen maar instemmend knikken bij wat je daarover schrijft. Ook kan ik me vinden in het idee dat poëzie een totaal andere manier van denken en spreken tegenover het dominante spreken plaatst. Sterker nog: die claim maak ik in Poëzie als alternatief ook, bijvoorbeeld in mijn commentaar op het werk van F. van Dixhoorn, dat ik lees als een fundamenteel andere vorm van communicatie dan we aantreffen in het dominante spreken. Zoals ik expliciteer in Poëzie als alternatief, is de leidende vraag bij de literair-kritische lectuur van een gedicht voor mij: ‘Neemt de dichter de dingen zoals ze zijn, of wordt de geijkte manier van denken ondermijnd?’ Die ondermijning vindt per definitie plaats via de poëtische middelen waarvan een dichter gebruikt maakt. Viktor Skjlovski verwoordde het al zo scherp in zijn essay ‘De kunst als priom’: vervreemding geschiedt via het moeilijk maken van de vorm.

Vehikel

Maar, vraag jij je in je vorige brief af, hoe kun je nu vervreemd raken als een gedicht een wereldbeeld aanreikt waar je het toch al mee eens bent? Persoonlijker geformuleerd: is er iemand in mijn bubbel die er anders over denkt dan ik? Het antwoord luidt in mijn geval volmondig: ja. Professioneel verkeer ik in kringen van letterkundigen die al voor ‘woke’ uitgemaakt worden als ze vinden dat er school meer vrouwelijke auteurs gelezen mogen worden, dat geef ik onmiddellijk toe, maar ik weet mij omringd door mensen die je eerder conservatief dan progressief zou moeten noemen – een huwelijk met een advocaat en een gymnasiale achtergrond in een Brabants dorp helpen enorm om de links-progressieve bubbel door te prikken. Bovenal houd ik mij in mijn onderzoek veelvuldig bezig met het middelbaar onderwijs en kom ik dus veel in aanraking met zowel leraren als leerlingen die het een eye-opener vinden dat er gedichten bestaan over de thema’s waar Clarice Gaggard nu wel genoeg over gelezen heeft. ‘Bij jullie in Cambridge’ mag het dan over Huizinga gaan; de realiteit van een gemiddelde havoleerling is toch wel wat anders. Zolang er op de meeste scholen vooral sonnetten van J.C. Bloem worden geanalyseerd en er in de vaakst gebruikte lesmethodes nauwelijks hedendaagse poëzie voorkomt, zal ik me als letterkundige hard maken voor het becommentariëren van teksten die beter aansluiten bij de werkelijkheid waarin leerlingen anno 2021 opgroeien.

Zie ik de poëzie daarmee als een vehikel voor het maatschappelijk debat? Volgens mij zijn er best argumenten te geven waarom je de gedichten van Lieke Marsman en Ilja Leonard Pfeijffer in NRC Handelsblad als onderdeel van een maatschappelijk debat zou kunnen analyseren. Maar dat maakt poëzie nog geen vehikel daarvan. Gedichten zullen de samenleving niet veranderen. Wel hebben ze het bijzondere vermogen een verschil te maken in het leven van individuele mensen. Dat kan overigens ook prima het geval zijn, omdat ze een emotie verwoorden die mensen troost of hoop biedt – want dat zijn functies van poëzie die ik geenszins verwerp. Wat ik wel verwerp, is de sleetse neiging om poëzie daar keer op keer mee te vereenzelvigen.

Kostschool

Aangezien jij dat laatste punt onderschrijft, werp ik de vraag nog maar eens op: voer je nu echt een polemiek met mij? En voer ik een polemiek met jou? Die laatste vraag heeft me de afgelopen weken wel beziggehouden, temeer omdat jij, Evi Aarens, in raadselen gehuld bent. Alles wijst erop dat je je identiteit als auteur zorgvuldig hebt gecomponeerd. Neem nu de biografische schets op je website. Daarin vermeld je dat je vader acquisitie-directeur is bij een Londens antiquariaat op Berkeley Square. Jarenlang bevond zich daar het beroemde Maggs Bros-antiquariaat, maar in 2016 verhuisde dat naar Curzon Street en later naar Bedford Square. Je beweert in je biografische schets dat je vader op 24 juni 2016 naar zijn werk op Berkeley Square ging, maar Maggs Bros was op dat moment al elders gevestigd. Bovendien werkt er helemaal niemand met de naam Aarens in dat antiquariaat. Een verzinsel, dus! Zoals het ook te betwijfelen valt dat je moeder diversiteitsmanager bij het Tate Modern is. Interessante beroepen zijn het natuurlijk wel: een ‘acquisitiedirecteur’ en een ‘diversiteitsmanager’, typisch 21^e-eeuwse functies bij eminente instituten die nog altijd het cultureel kapitaal vertegenwoordigen waaraan ook je bundel Disoriëntaties een hommage lijkt. Ik geef zelf al de nodige jaren les aan de universiteit, weliswaar niet ‘bij ons aan Cambridge’, maar in Nijmegen en Utrecht ben ik nog nooit iemand tegengekomen met het geboortejaar 2000 die zó goed op de hoogte is van de westerse literaire traditie als Disoriëntaties doet vermoeden. Kortom: is Evi Aarens echt een jonge vrouw van 21, die op een kostschool in Wales gezeten heeft, met een leraar Engels genaamd ‘Churchyard’? Een van mijn collega’s schertste al: ‘Die ligt zeker op het kerkhof.’

Als het klopt dat je inderdaad een student antropologie bent die in haar tweede taal begon te schrijven toen het Verenigd Koninkrijk uit de EU stapte, dan ben je in elk geval een uitzonderlijk type, dat zich een weg gebaand heeft naar een debuutbundel zonder ook maar één podium te betreden, zelfs zonder in verbinding te staan met al die andere jonge schrijftalenten die op Instagram en Facebook een complete en complexe gemeenschap vormen. Dan heb je de regels van het poëziedebuut anno 2021 eigenwijs aan je laars gelapt. Dan heb je een geweldig spel gespeeld, waarin mensen ten onrechte een mystificatie hebben vermoed. Iemand maakte van ‘Evi Aarens’ al ‘Reviaanse’, bij wijze van anagram, en je zou je naam natuurlijk ook nog kunnen (over)interpreteren: verwijst ‘Evi’ niet gewoon naar ‘Eva’, de universele vrouw uit Disoriëntaties, en moeten we bij ‘Aarens’ niet ook aan de Bijbelse Aäron denken, fameus om zijn retorische vaardigheid?

Majestueus

In je poëzie speel je het goochelspel intussen ook. Ik heb me herhaaldelijk uitgesproken tegen de verbeelding van een gedicht als cryptogram, maar ik heb er wel lol in Disoriëntaties op die manier te lezen. ‘Het lukt mij niet de waarheid te ontlopen’, luidt het openingsvers van de tweede cirkel in je bundel, en dan lezen we in de tweede helft van het octaaf:

               Vol enthousiasme heeft de Schrijver mij
               Uit eenzaamheid in deze tuin gesmeten
               Ik ben het sluitstuk van zijn pronkerij
               Mijn leven wordt bepaald door zijn decreten

Als we de Schrijver lezen als de schepper van de mystificatie Evi Aarens, dan zijn die laatste twee regels haast een confessie. Misschien zou Clarice Gaggard het discours van die vrouw die geen heer dient wat saai vinden, maar hé, de literaire knipoogjes maken veel goed.

‘Voor wie ik liefheb wil ik fabuleren’, stel je in je grootmeestersonnet, betekenisvol genoeg aan het begin van het sextet, als de volta wordt ingezet. Waar Neeltje Maria Min nog wilde ‘heten’, is Evi Aarens bereid onware verhalen te vertellen. Zou je eigenlijk niet gewoon Ilja Leonard Pfeijffer zijn, vragen meerdere lezers zich inmiddels af? Als je van iemand een Europa-pentalogie zou verwachten, dan wel van hem. Met Idyllen heeft hij zijn epische vormvastheid ook majestueus bewezen. En dan al die geleerde verwijzingen in Disoriëntaties, tot Chrysostomos aan toe… Eva met de i van Ilja: dat is Evi.

Een raadsel blijft dan wel wat Lieke Marsman met twee gedichten in Pfeijffers kloeke bloemlezing doet, of waarom jij – Evi – precies bij Cossee bent beland. Je hoeft ons niet te verlossen. Neem het woord en spreek de waarheid uit, wat dat – polemisch of niet – ook moge betekenen.